ΤΩ ΣΑΒΒΑΤΩ ΤΗΣ Ε’ ΕΒΔΟΜΑΔΟΣ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ
Ψάλλομεν τήν ἱκετήριον Ἀκολουθίαν
Εἰς τόν Ἀκάθιστον Ὕμνον τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου.
Συναξάριον τοῦ Μηναίου, εἶτα τό παρόν.
Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ Σαββάτῳ τῆς Ε’ Ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν ἑορτάζομεν τόν ΑΚΑΘΙΣΤΟΝ ΥΜΝΟΝ τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καί Ἀειπαρθένου ΜΑΡΙΑΣ, διά τήν παράδοξον ἐν Κωνσταντινουπόλει θαυματουργίαν Αὐτῆς(¹)
Ὕμνοις ἀΰπνοις εὐχαρίστως ἡ Πόλις
Τήν ἐν μάχαις ἄγρυπνον ὑμνεῖ Προστάτιν.
Πάντοτε μέν χρεωστοῦμεν, εὐλογημένοι Χριστιανοί, νά ὑμνοῦμεν καί νά εὐχαριστοῦμεν τήν Δέσποιναν ἡμῶν Θεοτόκον, διά τήν εὐεργεσίαν, τήν ὁποίαν ἔκαμεν εἰς τό ἀνθρώπινον γένος, σωματώσασα τόν Θεόν Λόγον· ἐξαιρέτως δέ τήν σήμερον ἡμέραν, διά τό θαῦμα τό παράδοξον, ὅπερ ἐποίησεν εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν. Διά τοῦτο λοιπόν καί οἱ Διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας μας ἐθέσπισαν νά ποιῶσι τήν ἀνάμνησιν καί εὐχαριστίαν τούτου τοῦ θαύματος σήμερον, οὐχί μόνον ὅσοι κατοικοῦσιν εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν, ἀλλά καί ὅσοι κατοικοῦσιν εἰς ὅλην τήν οἰκουμένην Χριστιανοί, ἐπειδή δύναται ἡ αὐτή καί πάντοτε νά ἐλευθερώνῃ τούς μετά πίστεως ἐπικαλουμένους αὐτήν Χριστιανούς ἀπό πάντα πειρασμόν αἰσθητόν καί νοητόν. Διά τοῦτο καί πᾶσα Ἐκκλησία Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν ποιεῖ τήν ἑσπέραν ταύτην ὁλονύκτιον Ἀκολουθίαν καί εὐχαριστεῖ καί δέεται τῆς Παναγίας Θεοτόκου. Εὐχαριστεῖ μέν διά τήν εὐεργεσίαν, τήν ὁποίαν ἔκαμε τότε, δέεται δέ νά εἶναι ἕτοιμος βοηθός εἰς πάντας ἡμᾶς τούς Χριστιανούς. Ἀλλά πρέπον εἶναι νά διηγηθῶμεν πρῶτον πῶς ἔγινε τό τοιοῦτον παράδοξον θαῦμα παρά τῆς Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν καί δεύτερον διατί ὀνομάζεται ἡ Ἀκολουθία αὕτη Ἀκάθιστος, ἵνα γνωρίσητε καί ὑμεῖς, ὅτι πρέπει καί τώρα καί πάντοτε νά τήν ὑμνοῦμεν καί τήν εὐχαριστοῦμεν δι’ ὅλων ἡμῶν τῶν δυνάμεων.
Κατά τούς χρόνους τοῦ βασιλέως τοῦ Βυζαντίου Ἡρακλείου (610 – 641), ὁ βασιλεύς τῶν Περσῶν Χοσρόης Β’ (590 – 628) ἀπέστειλε στρατηγόν του τινά, ὀνόματι Σάρβαρον, μέ δύναμιν πολλήν καί στράτευμα ἱκανόν, ἵνα ὅλον τό Ἀνατολικόν μέρος, ὅσον ἦτο εἰς τήν ἐξουσίαν τῶν Χριστιανῶν, κυριεύσῃ καί αἰχμαλωτίσῃ καί ὡς ἀστραπή νά κατακαύσῃ καί ἀφανίσῃ. Διότι καί πρότερον οὗτος ὁ Χοσρόης ᾐχμαλώτισεν ἑκατόν χιλιάδας Χριστιανούς, τούς ὁποίους ἐξαγοράσαντες οἱ Ἑβραῖοι τούς ἐθανάτωσαν. Οὗτος λοιπόν ὁ Σάρβαρος εὑρών εὐκαιρίαν μεγάλην, λόγῳ τοῦ ὅτι κατά τόν καιρόν ἐκεῖνον ἡ δύναμις τῶν Χριστιανῶν ἦτο πολύ τεταπεινωμένη ἀπό τήν βαρυτάτην καί θηριώδη γνώμην τοῦ προβασιλεύσαντος τυράννου Φωκᾶ τοῦ ἀπό στρατιωτῶν (602 – 610), ἐπέδραμε κατά τῆς Ἀνατολικῆς αὐτοκρατορίας καί λεηλατῶν αὐτήν ἔσφαζεν ὅσους Χριστιανούς εὕρισκεν ἔμπροσθέν του καί οὐδείς ἠδύνατο νά ἀντιταχθῇ κατ’ αὐτοῦ. Τοιουτοτρόπως αἰχμαλωτίζων ὁ Σάρβαρος ἔφθασε καί εἰς τήν Χρυσόπολιν, ἥτις καί Σκούταρι ὀνομάζεται καί ἔστησε τό στράτευμά του εἰς τήν πόλιν Χαλκηδόνα, ἥτις εἶναι κατέναντι τῆς Κωνσταντινουπόλεως, εἰς τό μέρος τῆς Ἀνατολῆς· ἡτοίμαζε δέ ὅσα εἶναι ἐπιτήδεια πρός πόλεμον, σκεπτόμενος νά ἀποκλείσῃ τούς ἀνθρώπους τῆς Κωνσταντινουπόλεως, διότι αὐτή ἦτο ἡ ἀπόφασίς του καί αὐτό ἐσπούδαζε κατά πάντα τρόπον, πῶς δηλαδή νά κυριεύσῃ τήν Κωνσταντινούπολιν.
Βλέπων ταῦτα ὁ τότε βασιλεύς Ἡράκλειος, ὅστις πρό ὀλίγου χρόνου εἶχεν ἀναλάβει τήν βασιλείαν ἀπό τόν τύραννον Φωκᾶν καί μή δυνάμενος νά ἐναντιωθῇ εἰς τόν Σάρβαρον, διά τήν ὀλιγότητα τῶν στρατιωτῶν καί τοῦ βασιλικοῦ θησαυροῦ, ἔλαβε τά σκεύη τά χρυσᾶ καί ἀργυρᾶ τῶν Ἐκκλησιῶν καί κατέκοψεν αὐτά εἰς νομίσματα χρυσᾶ καί ἀργυρᾶ, ὑποσχόμενος νά δώσῃ περισσότερα μετά τήν ἐπιστροφήν του. Ἔπειτα ἄφησε τά βασίλεια πολύ λυπούμενος καί ἐπῆγεν εἰς τά μέρη τοῦ Εὐξείνου Πόντου, ἤτοι τῆς Μαύρης Θαλάσσης. Ἐκεῖ λοιπόν συναθροίσας ὀλίγον στράτευμα τῶν Χριστιανῶν ὅσον εὑρίσκετο, αἴφνης χωρίς νά τό ἀντιληφθοῦν οἱ Πέρσαι, ἐπορεύθη εἰς τήν Περσίαν καί ἤρχισε νά καταλαμβάνῃ τούς τόπους τοῦ Χοσρόη, ἔχων κατά νοῦν, ὅτι θέλει φοβηθῆ ὁ Χοσρόης τόν πόλεμον τοῦ βασιλέως καί θέλει ἀνακαλέσει ὀπίσω τόν Σάρβαρον νά ἐπιστρέψῃ μέ τό στράτευμά του. Ὁ μέν λοιπόν βασιλεύς Ἡράκλειος τοιοῦτον ἔχων σκοπόν, κατέστρεφε τόν τόπον καί τάς χώρας τῆς Περσίας.
Ὁ δέ ἡγεμών τῶν Μυσῶν (Βλάχων) καί Σκυθῶν (Τατάρων), Χαγάνος ὀνόματι, μαθών ὅτι ὁ βασιλεύς ἀπουσιάζει ἀπό τήν Κωνσταντινούπολιν καί ὅτι αὕτη εἶναι ἔρημος, ἔχων δέ καί πρότερον ἀπόφασιν νά τήν καταλάβῃ, ἠθέλησε καί αὐτός νά ἐκτελέσῃ τότε τό σχέδιόν του. Ὅθεν παρευθύς τήν μέν ξηράν ἐπλήρωσε διά πεζῶν καί ἱππέων στρατιωτῶν, τήν δέ θάλασσαν διά πλοίων τοῦ τύπου ἐκείνου, τά ὁποῖα, μέ τό νά ἦσαν κατασκευασμένα ἀπό ἕν ξύλον μακρύ καί μεγάλον, τά ὠνόμαζον μονόξυλα. Ἐνώπιον ὅλων αὐτῶν τῶν φοβερῶν γεγονότων εὑρισκόμενος ὁ λαός τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐπαρηγορεῖτο καί ἐστερεώνετο ἀπό τόν Πατριάρχην τοῦ καιροῦ ἐκείνου Σέργιον (610 – 638), ὅστις τούς ἐνουθέτει νά μή ἀπογινώσκωνται, οὐδέ νά φοβῶνται τόν κίνδυνον. Ἔλεγε δέ οὗτος πρός αὐτούς· «Θαρρεῖτε, τέκνα, καί μόνον εἰς τόν Θεόν ἄς ἔχωμεν τήν ἐλπίδα μας καί πρός αὐτόν τάς χεῖρας μας καί τούς ὀφθαλμούς μας ἐξ ὅλης ψυχῆς ἄς σηκώσωμεν, αὐτός δέ θέλει διαλύσει τά κακά, τά ὁποῖα μᾶς περιεκύκλωσαν καί ὅλα τά σχέδια τῶν βαρβάρων συντόμως θέλει διασκορπίσει». Μέ τούτους τούς λόγους λαβόντες θάρρος οἱ ἄνθρωποι τῆς Πόλεως καί ἀφήσαντες τήν ἐλπίδα των ὅλην πρός τήν Πανάχραντον Θεοτόκον καί πρός τόν ἐξ αὐτῆς ἀσπόρως γεννηθέντα Χριστόν τόν Θεόν ἡμῶν ἀνέμενον νά ἴδωσι τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖον τελευταῖον καί εἶδον καί δέν ἐψεύσθη ἡ ἐλπίς των, καθώς θά τό ἀκοῦσητε κατόπιν.
Ὁ μέν λαός λοιπόν οὕτως ἤλπιζεν· ὁ δέ πατρίκιος Βῶνος, τόν ὁποῖον εἶχεν ἀφήσει ὁ βασιλεύς ἀντιπρόσωπον, ἐνήργει καί αὐτός, ὅσον ἠδύνατο, πρός βοήθειαν τῆς Πόλεως καί δέν ἠμέλει, διότι θέλει καί ἡμᾶς ὁ Θεός, νά μή καθήμεθα ἄπρακτοι, ἀλλά νά ἐνεργῶμεν ὅτι δυνάμεθα δι’ ὅσα εἶναι πρός βοήθειάν μας, εἰς δέ τόν Θεόν νά ἔχωμεν ὅλην τήν ἐλπίδα τῆς σωτηρίας μας. Τοιουτοτρόπως καί εἰς τόν παλαιόν καιρόν ὁ Θεός ἐπρόσταξε τόν Ἰησοῦν τοῦ Ναυῆ νά αἰχμαλωτίσῃ διά τῶν στρατευμάτων του τήν πόλιν Γαί, ὡς εὑρίσκεται γεγραμμένον εἰς τό βιβλίον τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ (κεφ. ζ’ καί η’). Ὁμοίως καί τόν Γεδεών τόν ὥπλισε μέ ὑδρίας (στάμνες) καί λαμπάδας νά νικήσῃ τούς Μαδιανίτας, καθώς περιγράφεται τοῦτον εἰς τό βιβλίον, τό ὀνομαζόμενον Κριταί (ζ’ 15 – 23). Ὁ μέν Βῶνος λοιπόν προπαρασκευάζετο ἐνισχύων τήν ἄμυναν τῆς Πόλεως καί τά ἁρμόδια πρός πόλεμον διορθώνων· ὁ δέ Πατριάρχης Σέργιος, κρατῶν τήν ἁγίαν Εἰκόνα τῆς Θεομήτορος, εἰς τήν ὁποίαν ἦτο ἐζωγραφημένος ὁ Χριστός ὡς βρέφος κρατούμενον ἐν ταῖς ἀγκάλαις αὐτῆς, περιήρχετο λιτανεύων διά τῶν τειχῶν τῆς Πόλεως καί οὕτω τούς μέν ὑπερασπιστάς αὐτῶν ἐνεψύχωνε καί ἐνίσχυε, τούς δέ πολεμίους βαρβάρους κατεφόβιζε καί εἰς φυγήν προητοίμαζε· ἦτο δέ τότε Ἰούλιος τοῦ ἔτους χκς’ (626).
Μετά τινας ἡμέρας, βλέπων ὁ Πατριάρχης τόν μέν Σάρβαρον μέ τούς Πέρσας ἀπό τό μέρος τῆς Χαλκηδόνος, θέτοντας πῦρ καί κατακαίοντας τά πέριξ χωρία καί φονεύοντας ἀγρίως ἤ αἰχμαλωτίζοντας τούς ἀνθρώπους, τόν δέ Χαγάνον καί τούς ἄλλους Σκύθας ἀπό τό ἄλλο μέρος τῆς Πόλεως ποιοῦντας τά ὅμοια καί χειρότερα τούτων, ἔλαβεν εἰς τάς χεῖρας του τήν ἀχειροποίητον Εἰκόνα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἤτοι τό Ἅγιον Μανδήλιον καί τό τίμιον καί ζωοποιόν Ξύλον τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, προσέτι δέ καί τήν τιμίαν Ἐσθῆτα τῆς Θεομήτορος καί περιφέρων αὐτά εἰς τά τείχη προσηύχετο μετά δακρύων λέγων· «Ἐξεγέρθητι, Κύριε, ἵνα διασκορπισθῶσιν οἱ ἐχθροί σου καί διαλυθῶσιν ὡς καπνός καί ἀναλύσωσιν ὥσπερ κηρίον ἐνώπιον τοῦ πυρός» (Ψαλμ. ξζ’ 2 – 3). Μετά τρεῖς ἡμέρας, ἀφ’ ἧς ἔθεσαν τό πῦρ καί κατέκαιον τά περίχωρα, ὁ Χαγάνος μέ ὅλον αὐτοῦ τό στράτευμα περιεκύκλωσε τήν Πόλιν. Τόσον δέ ἦτο τό στράτευμα τῶν πολεμίων κατά τάξιν ὡπλισμένον καί εἰς τό πλῆθος ἀναρίθμητον, ὥστε δέκα Σκύθαι ἀνελόγουν πρός ἕνα Χριστιανόν. Ἀλλ’ ὅμως ἡ Δέσποινα Θεοτόκος, ἥτις προπολεμεῖ εἰς τούς κινδύνους τῶν Χριστιανῶν καί ἥτις ἔρχεται ταχέως βοηθός εἰς ἐκείνους, οἵτινες μετά πίστεως τήν ἐπικαλοῦνται, τί ᾠκονόμησεν; Ἔδωκε θάρρος εἴς τινας, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἐντός τῆς Πόλεως καί ἐξῆλθον εἰς τό Ἁγίασμα τῆς Χρυσοπηγῆς, τό ὁποῖον εὑρίσκεται εἰς τήν θύραν τῆς Σηλυβρίας καί τόσον ἐνίκησαν τό στράτευμα τοῦ Χαγάνου, ὥστε τοῦτο ἀπέβη ἀρραβών τῆς καταστροφῆς, τήν ὁποίαν ἔπαθον ὕστερον, καθώς θέλετε ἀκούσει.
Ἀπό τήν νίκην ταύτην ἔλαβον θάρρος οἱ Πολῖται καί καθ’ ἑκάστην ἡμέραν ἐξήρχοντο καί συνεκρούοντο μέ τούς Σκύθας· ἔχοντες δέ τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον βοηθόν καί ὑπέρμαχον, αὐτοί μέν ἐπέστρεφον νικηταί, οἱ δέ Σκύθαι ἐνικῶντο πάντοτε καί αἱ τέχναι των ἀπέβαινον εἰς τό ἐναντίον. Ἐνῷ δέ συνέβαινον ταῦτα, μέ γνώμην τοῦ λαοῦ ὅλου καί τοῦ Πατριάρχου ἐπορεύθησαν ἀπεσταλμένοι ἄρχοντές τινες ἀπό τήν Πόλιν μέ δῶρα, νά διαπραγματευθῶσι τήν εἰρήνην μέ τόν Χαγάνον. Ἀλλά τό θηρίον ἐκεῖνο μᾶλλον καί ὄχι ἄνθρωπος Χαγάνος ὄχι μόνον δέν ἐδέχθη τούς λόγους των, ἀλλά καί τά δῶρα λαβῶν, τούς ἐδίωξεν ἀπράκτους, τοῦτο μόνον εἰπών· «Μή ἀπατᾶσθε πιστεύοντες εἰς τόν Θεόν σας, διότι ἐξάπαντος αὔριον θέλω καταλάβει καί ἐρημώσει τήν πόλιν σας, ἕνεκεν ὅμως συμπαθείας σᾶς ἐπιτρέπω νά ἐξέλθητε ὅλοι μέ τό καλόν γυμνοί, νά ὑπάγητε ὅπου θέλετε. Λοιπόν ὑπάγετε καί μή ἀναμένετε ἄλλην τινά μεγαλυτέραν φιλανθρωπίαν ἀπό ἐμέ».
Τούς λόγους αὐτούς ἀκούσαντες οἱ Πολῖται ἀπό τούς ἀπεσταλμένους καί στενάξαντες ἐκ βάθους καρδίας, ὕψωσαν τάς χεῖρας των εἰς τόν οὐρανόν καί ὑπό πολλῶν δακρύων καταβρεχόμενοι, ἐδέοντο τοῦ Θεοῦ λέγοντες· «Κύριε ὁ Θεός ἡμῶν, ὁ ἐν ἀνάγκαις ἀπροσμάχητος βοηθός, Σύ ὅστις ἐναντιοῦσαι τοῖς ὑπερηφάνοις, ὁ ἔχων δύναμιν ἀκαταμάχητον καί Βασιλείαν ἀκατάλυτον, Σύ ὅστις ἤκουσας τούς λόγους τοῦ βαρβάρου, ἀποκρούσαντος τήν εἰρήνην καί ὀνειδίσαντος Σέ τῶν πάντων Δεσπότην, λύτρωσον τήν Πόλιν Σου ταύτην καί τήν κληρονομίαν Σου, τήν ὁποίαν ἐξηγόρασας ἐκ τοῦ διαβόλου τῷ Τιμίῳ σου Αἵματι. Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν τοῦτον τόν περιούσιον, ὅστις ἐπικαλεῖται τό ὄνομά Σου, ἵνα μή εἴπωσι τά ἔθνη, ποῦ εἶναι ὁ Θεός αὐτῶν;» Ἀλλά ταῦτα μέν καί τά τοιαῦτα ἐδέετο ὁ λαός τῆς Πόλεως· ὁ δέ Χαγάνος ἠβουλήθη νά ἑνωθῇ μέ τόν Περσικόν στρατόν τοῦ Σαρβάρου, ἵνα γίνουν ἰσχυρότεροι καί ἀπό κοινοῦ ἐπιτύχουν τήν ἐκπόρθησιν τῆς Πόλεως· ὁ Θεός ὅμως ἠμπόδισε τό κίνημα τοῦτο, διότι ἐγερθεῖσαι τρικυμίαι μεγάλαι ἔπνιγον τούς Πέρσας, οἵτινες ἐπεχείρουν νά διέλθουν μέ περάματα πρός τό μέρος τῆς Πόλεως.
Ἰδών τότε ὁ Χαγάνος, ὅτι καί ἀπό τό τέχνασμα αὐτό ἀπέτυχε, συνήθροισε τό στράτευμά του καί ἀπεφάσισεν, ἵνα τήν αὐτήν ἡμέραν ἐπιτεθῇ κατά τῆς Πόλεως ἀπό ξηρᾶς καί θαλάσσης. Κατά δέ τάς ἡμέρας κατά τάς ὁποίας ἡτοιμάζοντο οἱ στρατιῶται δία τόν πόλεμον, αὐτός, λαβών ὅσους εἶχεν ἱππεῖς ἐκλεκτούς, περιήρχετο τόν Γαλατᾶν καί τά παράλια, ἕως τήν Μαύρην Θάλασσαν, ἐπιδεικνύων εἰς τούς Πέρσας τήν δύναμίν του καί τά στρατεύματα, τά ὁποῖα εἶχεν. Ὁμοίως καί ὁ Σάρβαρος ἀπό τό ἄλλο μέρος τῆς Ἀνατολῆς τό αὐτό ἐποίει. Μάλιστα δέ ὁ μέν Χαγάνος ἀπό τό μέρος τῆς Δύσεως, ὁ δέ Σάρβαρος ἀπό τό μέρος τῆς Ἀνατολῆς, ὡς θηρία ἄγρια καί ἀνήμερα ὠρύοντο κατά τῆς Πόλεως προσβλέποντες αὐτήν ὡς ἕτοιμον θήρευμα.
Ἀλλά τίς λαλήσῃ τά θαυμάσια τοῦ Θεοῦ, τά ὁποῖα ἔγιναν τότε; Ποῖος δέ νά ἐξιστορήση ἀξίως τήν βοήθειαν τῆς Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, τήν ὁποίαν ἔλαβον οἱ Πολῖται; Διότι ὁ Χαγάνος κατέκλυσεν ἀπό μονόξυλα τόν Κεράτιον κόλπον, ὅστις ἐκτείνεται ἀπό τό στενόν τοῦ Κυνηγοῦ ἕως τήν Καμηλογέφυραν, βουλόμενος ἀπό μέν τῆς θαλάσσης νά καταστρέψῃ τό ἕν μέρος τῆς Πόλεως, ἀπό δέ τῆς ξηρᾶς τό ἄλλο. Τόσον ὅμως πλῆθος Σκυθῶν εἰς ἕκαστον μέρος τῆς Πόλεως ἐφόνευσαν οἱ Χριστιανοί, ὥστε οἱ ζῶντες Σκύθαι δέν ἐπρολάμβανον νά θάπτωσι τούς φονευομένους. Καί αὐτό μέν ἔγινεν εἰς ἐκείνους, οἵτινες ἐπολέμουν ἀπό τήν ξηράν· ἐκείνων δέ οἵτινες ἐπολέμουν ἀπό τῆς θαλάσσης τά μονόξυλα ἅπαντα ἐβυθίσθησαν ἔμπροσθεν τοῦ Ναοῦ τῆς Θεοτόκου τῶν Βλαχερνῶν, ἄνωθεν τοῦ Κυνηγοῦ. Διότι ἐγερθεῖσα μεγάλη τρικυμία μέ ἄνεμον καί ἀνεμοστρόβιλον συνέτριψε τά μονόξυλά των καί ὅλοι ἐβυθίσθησαν εἰς τήν θάλασσαν. Ἀληθῶς δέ μέγα καί παράδοξον θαῦμα ἐγένετο τότε· ἡ θάλασσα ὕψωνεν ὡς ὄρη τά κύματα αὐτῆς καί ὡς ἄγριον θηρίον ἐδαιμονίζετο κατ’ ἐπάνω τῶν ἐχθρῶν τῆς Θεομήτορος καί μέ μανίαν μεγάλην ἐβύθισε ἀνηλεῶς τούς Σκύθας, ὅπως ποτέ ἡ Ἐρυθρά θάλασσα τούς Αἰγυπτίους, διώκοντας τόν πάλαι Ἰσραήλ.
Τοιουτοτρόπως ἡ Δέσποινα Θεοτόκος πολεμοῦσα καί ὑπερμαχοῦσα διά τήν Πόλιν της, ἐνίκησε καί ἀπό θαλάσσης ἄνευ μάχης τούς ἐχθρούς της· καί τούς μέν Σκύθας, οἵτινες ἐκήρυξαν πόλεμον κατά τῆς κληρονομίας της, πάντας ἐβύθισε, τούς δέ Χριστιανούς, οἵτινες ἤλπισαν εἰς αὐτήν, ἠλευθέρωσεν ἀπό τούς ἐπαπειλήσαντας αὐτούς κινδύνους. Τότε δέ καί αὐτός ὁ Χαγάνος καθήμενος ἐφ’ ὑψηλοῦ τόπου μετά τινων καλῶς ὡπλισμένων στρατιωτῶν του, βλέπων διά τῶν ἰδίων του ὀφθαλμῶν τήν ἀπώλειαν τῶν στρατιωτῶν του, ἔτυπτε μέ τάς χεῖράς του τά στήθη του καί τό πρόσωπόν του. Οἱ δέ Χριστιανοί, ὡς ἔμαθον τήν καταστροφήν τῶν βαρβάρων εἰς τήν θάλασσαν, παρευθύς μέ τήν δύναμιν τοῦ Θεοῦ ἰσχύν λαβόντες καί εἰς τήν βοήθειαν τῆς Παναγίας θαρρήσαντες, ἤνοιξαν τάς θύρας τῶν τειχῶν καί μέ βοήν καί ἀλαλαγμόν ἔδραμον κατ’ ἐπάνω τῶν ἐχθρῶν των. Τόση δέ χαρά καί δύναμις περιεχύθη τότε εἰς τούς Χριστιανούς, εἰς δέ τούς βαρβάρους δειλία, ὥστε καί γυναῖκες καί παιδία ὥρμησαν κατά τοῦ στρατεύματος τῶν Σκυθῶν. Τότε ἔβλεπε πᾶς τις πληρουμένους τούς λόγους τοῦ Προφήτου Μωϋσέως. Διότι εἷς ἐδίωκε χιλίους καί δύο ἄνδρες ἐδίωκον μυριάδας. Τοιαύτην δύναμιν ἔδωκεν ἡ πάναγνος Θεοτόκος εἰς τούς φοβισμένους Χριστιανούς, τοσαύτην δέ δειλίαν ἐποίησεν εἰς τούς ὑπερηφάνους Σκύθας.
Ἀφοῦ δέ παρῆλθεν ἡ ἡμέρα ἐκείνη καί ἔγινε νύξ, συνήθροισαν οἱ ὑπολειφθέντες βάρβαροι ὅλα τά ξυλόκαστρα, τά ὁποῖα εἶχον κάμει διά τόν πόλεμον τοῦ τείχους καί τά κατέκαυσαν μόνοι των. Ὁ δέ Πατριάρχης Σέργιος καί ὁ λοιπός λαός ἄραντες τάς χεῖρας των εἰς τόν οὐρανόν, ηὐχαρίστουν τόν Θεόν μετά δακρύων λέγοντες· «Ἡ δεξιά σου, Κύριε, ἐδοξάσθη μέ δύναμιν. Ἡ δεξιά σου χείρ, Κύριε, ἔθραυσε τούς ἐχθρούς καί μέ τό πλῆθος τῆς δόξης σου συνέτριψας τούς ὑπεναντίους σου» (Ἐξ. ιε’ 6 – 7). Καί ὁ μέν λαός οὕτω προσηύχετο, εὐχαριστῶν τόν Θεόν. Ὁ δέ ἀνόητος Χαγάνος, ἐνῷ πρότερον εἶχε τοσοῦτον πλῆθος στρατοῦ, ὅμως μέ ἐντροπήν πολλήν καί πικρίαν, θέτων τόν δάκτυλόν του εἰς τό στόμα του, ἐπέστρεψε κατῃσχυμμένος μέ τόν ὑπόλοιπον στρατόν. Ὁμοίως καί ὁ Σάρβαρος ἀπό τό ἄλλο μέρος, βλέπων τήν συμφοράν τοῦ Χαγάνου καί φοβούμενος μήπως πάθῃ τά ὅμοια, ἔφυγεν εἰς τά ὀπίσω. Τότε καί ὁ Σιρόης, ὁ υἱός τοῦ βασιλέως Χοσρόου, ἀποστατήσας ἀπό τόν πατέρα του, συνήθροισεν ἰδικόν του στρατόν καί ἀνέδειξεν ἑαυτόν βασιλέα τῆς Περσίας· φονεύσας δέ τόν πατέρα του ἐποίησε ἀγάπην μέ τόν βασιλέα Ἡράκλειον, ὅστις ἐπέστρεψεν νικητής εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν.
Τοιουτοτρόπως ἡ Θεοτόκος, ἡ Παναγία καί ὑπεράμωμος, ἡ ὑπουργός τῆς θείας οἰκονομίας καί ἀγαθότητος, ἡ τῶν Χριστιανῶν δυνατή βοήθεια, ἔδειξε τήν δύναμίν της. Τοιουτοτρόπως ἐποίησε τήν μεγάλην καί παράδοξον σωτηρίαν εἰς τούς ἐλπίσαντας ἐπ’ αὐτήν. Διά τήν εὐεργεσίαν ταύτην πρός ἐνθύμησιν ποιοῦμεν καί ἡμεῖς τήν παροῦσαν ἀγρυπνίαν, εὐλογημένοι Χριστιανοί. Ἐπειδή δέ ὁ τότε λαός ὄρθιοι ἱστάμενοι καθ’ ὅλην τήν νύκτα ηὐχαρίστουν τήν Παναγίαν Θεοτόκον, διά τοῦτο ὠνομάσθη ἡ τοιαύτη ἀκολουθία Ἀκάθιστος. Ἐξαιρέτως μάλιστα ἔψαλλον καθ’ ὅλην τήν νύκτα τούς εὑρισκομένους καί ἀναγινωσμένους εἴκοσι τέσσαρας Οἴκους τῆς Θεοτόκου, ὡς οὗτοι εὑρίσκονται τονισμένοι εἰς ἀρχαῖα στιχηράρια, ἀπό τότε δέ ἐπικρατεῖ ἡ τοιαύτη Ἀκολουθία νά ψάλληται εἰς πᾶσαν πόλιν καί χώραν(¹). Ἀλλά ταῦτα ἔγιναν εἰς τόν καιρόν τοῦ βασιλέως Ἡρακλείου. Άς διηγηθῶμεν ὅμως πῶς καί ἐν τοῖς μετά ταῦτα καιροῖς ἀπό πολλούς πειρασμούς καί αἰχμαλωσίας ἠλευθέρωσεν ἡ Δέσποινα Θεοτόκος τήν Κωνσταντινούπολιν.
Μετά τεσσαράκοντα ἕξ ἔτη, ἤτοι ἐν ἔτει χοβ’ (672), βασιλεύοντος Κωνσταντίνου Δ’ τοῦ Πωγωνάτου (668 – 685), ἐπέδραμον κατά τῆς Κωνσταντινουπόλεως οἱ Ἀγαρηνοί μέ μεγάλον στόλον διά θαλάσσης, ἠγκυροβόλησαν δέ τά πλοῖα των εἰς τόπον λεγόμενον τῶν Ἑπτά Κουλάδων. Ἐπολέμουν δέ μέ τούς Πολίτας, ἀπό τήν ἄνοιξιν ἕως τό φθινόπωρον· κατά δέ τόν χειμῶνα ἐπήγαινον εἰς τήν Κύζικον, ἡ ὁποία εἶναι εἰς τήν Προποντίδα, πρός τό ἀνατολικόν μέρος τῆς θαλάσσης καί ἐκεῖ ἐξεχείμαζον μέ τό στόλον των· τήν ἄνοιξιν ἀνέβαινον καί πάλιν εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν καί ἐπολέμουν ἕως τό φθινόπωρον καί οὕτω πάλιν ἐπέστρεφον εἰς τήν Κύζικον. Ἑπτά κατά συνέχειαν ἔτη ἐπολέμουν οἱ ἀσεβέστατοι. Ἀφοῦ δέ εἶδον, ὅτι δέν ἠδύναντο νά πράξωσι τίποτε, διότι ἐφονεύθησαν πολλοί ἀνδρεῖοι καί ἐκλεκτοί ἀπ’ αὐτούς καί πλοῖα πολλά συνετρίβησαν ἀπό τάς τρικυμίας, τότε ἐπέστρεψαν εἰς τά ὀπίσω ἄπρακτοι, ἐρχόμενοι δέ εἰς τά μέρη τοῦ Συλαίου τῆς Πέργης, ἡ ὁποία εὑρίσκεται εἰς τήν περιοχήν τῆς Παμφυλίας, μεταξύ Ρόδου καί Κύπρου, κατεστράφησαν παντελῶς ὑπό μεγάλης τρικυμίας, τῇ δικαίᾳ ὀργῇ τοῦ παντοδύναμου Θεοῦ. Τοιουτοτρόπως κατά διαφόρους καιρούς ἐρχόμενοι οἱ ἀσεβεῖς Ἀγαρηνοί κατά τῆς Κωνσταντινουπόλεως μετά μανίας πολλῆς, ἐπέστρεφον ἄπρακτοι καί κατῃσχυμμένοι.
Ἀλλά καί τρίτην φοράν πάλιν, ἀφοῦ παρῆλθε χρόνος ἱκανός, ἐνεδυναμώθησαν οἱ ἀσεβέστατοι Ἀγαρηνοί καί συνήθροισαν πολλά στρατεύματα ἀπό ἀνατολῶν καί δυσμῶν. Καί πρῶτον μέν κατέλαβον τό βασίλειον τῶν Περσῶν, ἔπειτα τήν Αἴγυπτον, μετά ταῦτα τήν Λιβύην καί ἐν συνεχείᾳ τήν Βερβερίαν καί τήν Τυνησίαν. Ὅπου δέ ἐπήγαιναν, ὑπέσχοντο εἰς τούς Χριστιανούς, ὅτι δέν θά τούς βιάσωσι νά ἀρνηθῶσι τήν Πίστιν των, ὅπερ ὅμως δέ ἐφύλαξαν ἕως τέλους, διότι πολλούς ἀνέδειξαν Μάρτυρας. Ὄχι δέ μόνον ὅσα ἔθνη προείπομεν κατέλαβον, ἀλλ’ ἀκόμη καί τάς Ἰνδίας, τήν Αἰθιοπίαν, ὁλόκληρον τήν Βόρειον Ἀφρικήν, ἔτι δέ καί αὐτήν τήν Ἱσπανίαν καί ἄλλα πολλά ἔθνη. Ἀκολούθως ἦλθον καί πάλιν κατά τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Τότε ὁ βασιλεύς τοῦ καιροῦ ἐκείνου Λέων Γ’ ὁ Ἴσαυρος (717 – 741), ὁ εἰκονομάχος, νεωστί κατά τάς ἡμέρας ἐκείνας βασιλεύσας, φοβηθείς τήν δύναμίν των, ὑπεσχέθη νά δώσῃ εἰς αὐτούς φόρον. Ἐκεῖνοι δέ ἀπῄτησαν ὅπως θέσουν καί ἰδικούς των ἀνθρώπους εἰς φύλαξιν τῶν τειχῶν, διότι εἶχον πεποίθησιν εἰς τό πλῆθος τοῦ στρατοῦ των καί τοῦ στόλου των, ἐκ πλοίων χιλίων ὀκτακοσίων (1800) ἀποτελουμένου, καθώς λέγουν οἱ χρονογράφοι.
Ἐκεῖ δέ ὅπου εἶχον ἀγκυροβολήσει τόν στόλον των, πλησίον τῆς Κωνσταντινουπόλεως, δέν ἐμάχοντο, ἀλλ’ ὡς νά εὑρίσκοντο εἰς τούς οἴκους τῶν, οὕτω διῆγον ἥσυχοι κτίζοντες οἴκους καί ἀγροικίας εἰς τά προάστια, καί σπείροντες τούς ἀγρούς, διότι ἐνόμιζον ὅτι ὅταν θά κυριεύσουν τήν Πόλιν, θά κατοικήσωσιν ἐν αὐτῇ. Τοῦτο ὅμως ἦτο πρόνοια τῆς Θεοτόκου, ἡ ὁποία τούς ἐμώρανε νά μή πειράζουν τόν λαόν της καί τήν κληρονομίαν της, ἀλλά νά ἀσχολοῦνται εἰς μάταια πράγματα. Καί οἱ μέν χριστιανομάχοι Ἀγαρηνοί οὕτω ματαίως ἠγωνίζοντο, ὁ δέ εὐσεβής λαός, ὅστις ἦτο εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν, μετά δακρύων ποιοῦντες εὐχάς καί ἱκεσίας πρός τόν Θεόν, περιήρχοντο τά τείχη φέροντες τό Τίμιον καί Ζωοποιόν Ξύλον τοῦ Τιμίου Σταυροῦ καί τήν Εἰκόνα τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Ὁδηγητρίας βοῶντες καί λέγοντες· «Ἀνάστηθι, Κύριε, καί μή καταισχύνῃς τόν λαόν σου εἰς τέλος, ὅτι ἰδού οἱ ἐχθροί Σου ἴσχυσαν καί οἱ μισοῦντές Σε ἐσήκωσαν κεφαλήν, μή δώσῃς τήν κληρονομίαν Σου εἰς ὄνειδος διά νά μή κυριεύσωσιν ἔθνη ἄπιστα, ἵνα μή εἴπωσι· ποῦ εἶναι ὁ Θεός αὐτῶν; ἀλλ’ ἄς γνωρίσωσιν ὅτι ὀνομάζεσαι Κύριος Ἰησοῦς Χριστός εἰς δόξαν Θεοῦ Πατρός. Ἀμήν.»
Καί ὁ μέν λαός τοιαῦτα ἔλεγε δεόμενος εἰς τόν Θεόν. Εἷς δέ ἐκ τῶν αθέων Ἀγαρηνῶν μέ βλασφήμους λόγους τήν Κωνσταντινούπολιν ψιλῷ μόνῳ ὀνόματι Κωνσταντίαν ὠνόμαζε, τόν δέ Ναόν τῆς Ἁγίας Σοφίας, μόνον Σοφίαν λέγων, κατεκρημνίσθη εἰς μέγα βάραθρον μετά τοῦ ἵππου του. Ὄχι δέ μόνον οὗτος ἀλλά καί ὁ νομοδιδάσκαλος αὐτῶν (Χόντζας), ἀνελθών εἰς τόπον ὑψηλόν διά νά κηρύξῃ τήν βλάσφημον αὐτῶν προσευχήν, ὁμοίως κατακρημνισθείς βιαίως τήν μιαράν αὐτοῦ ψυχήν ἀπέρριψε. Μετά ταῦτα ἀπεφάσισαν νά διαιρεθοῦν εἰς δύο μέρη καί τό μέν ἕν νά ὑπάγῃ κατά τῶν Βουλγάρων, τό δέ ἄλλο νά μένῃ ἐκεῖ πολεμοῦν τήν Κωνσταντινούπολιν. Ἀλλά τό μέν στράτευμα, τό ὁποῖον ἐπῆγεν εἰς τήν Βουλγαρίαν, ἐνικήθη ὑπό τῶν Βουλγάρων ὑπό τῶν ὁποίων καί κατεσφάγησαν περί τάς εἴκοσι χιλιάδες ἀνδρῶν, οἱ δέ ἐπίλοιποι ἔφυγον μετ’ αἰσχύνης καί ἐπέστρεψαν εἰς τόν τόπον των· τό δέ ἄλλο στράτευμα, τό ὁποῖον ἔμεινεν εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἀπεφάσισαν νά ἐμβάσουν τόν στόλον των εἰς τόν Κεράτιον κόλπον πρός τόν ἐν Βλαχέρναις Ναόν τῆς Θεοτόκου, ἀλλά δέν ἠδυνήθησαν, διότι οἱ Πολῖται εἶχον ἅλυσον τανυσμένην ἀπό τό μέρος τοῦ Γαλατᾶ ἕως τό βασιλικόν παλάτιον καί δέν ἀφῆκαν αὐτούς νά περάσουν.
Τούτου ἕνεκεν μή δυνηθέντες οἱ Ἀγαρηνοί νά ἐπιτύχουν τό μελετώμενον, ἐστράφησαν πρός τά ἐπάνω, εἰς τό στενόν τῆς Πόλεως, τό ὁποῖον ὀνομάζεται Σωσθένιον, πρός τούς λιμένας τοῦ Ἁγίου Φωκᾶ, τοῦ Ἀσωμάτου καί τοῦ Νεοχωρίου, ἐκεῖ δέ προσώρμισαν τόν στόλων των. Ἐπειδή ὅμως ὁ τόπος ἦτο στενάχωρος διά νά διαχειμάσουν εἰς αὐτόν τόσα πλοῖα, μετ’ ὀλίγας ἡμέρας, τρικυμίας μεγάλης γενομένης, συνετρίβησαν συγκρουόμενα τό ἕν μετά τοῦ ἄλλου· πολλά δέ ἐξ αὐτῶν κατέκαυσαν καί οἱ Χριστιανοί. Ἕνεκα τῶν γεγονότων τούτων λιμός μέγας ἐγένετο κατά τόν καιρόν ἐκεῖνον καί οἱ μέν κάτοικοι τῆς Πόλεως ἐστενοχωροῦντο, μή ἔχοντες τά πρός τροφήν ἁρμόδια, ὁμοίως δέ καί οἱ μιαροί Ἀγαρηνοί, πλῆθος πολύ ὄντες, τόσον ἐλιμοκτόνουν, ὥστε καί κρέατα ἀνθρώπινα ἔτρωγον καί ζῷα τεθνηκότα· ὕστερον δέ εἰς τόσην πεῖναν κατήντησαν, ὥστε καί τήν κόπρον των ἐζύμωνον μέ ὀλίγον ἄλευρον καί ψήνοντες εἰς φούρνους κατέτρωγον· ἕνεκα δέ τούτου πολλοί ἀπό τούς ὀνομαστούς καί πρώτους τῶν Ἀγαρηνῶν κατέφυγον εἰς τούς Πολίτας καί παρεδόθησαν.
Καθώς δέ οἱ Αἰγύπτιοι, τό πάλαι, διώκοντες τούς Ἰσραηλίτας, ἐβυθίσθησαν εἰς τήν Ἐρυθράν θάλασσαν, οὕτω καί οἱ Σαρακηνοί, φεύγοντες ἀπό τήν Κωνσταντινούπολιν τά ὅμοια ἔπαθον. Διότι ἐπιστρέφοντες εἰς τούς τόπους των, ἔξωθεν τῶν κάτω Νεοκάστρων, εἰς τό Αἰγαῖον πέλαγος, ἠγέρθη τρικυμία μεγάλη καί ἔπεσε χάλαζα ἰσχυρά. Ὅπως δέ ὁ σίδηρος, ὅστις εἶναι ψυχρός, ὅταν τεθῇ εἰς τό πῦρ γίνεται θερμός, τό αὐτό συνέβη καί μέ τήν χάλαζαν. Διότι πίπτουσα εἰς τήν θάλασσαν, ἔκαμνε ταύτην νά ἀναβράζῃ, ἀπό δέ τόν βρασμόν τῆς θαλάσσης ἀνέλυσεν ἡ πίσσα τῶν πλοίων. Τοιουτοτρόπως ἅπαντες οἱ ἀσεβεῖς κατεποντίσθησαν· δεκατρία μόνον πλοῖα ἐσώθησαν καί ἐπέστρεψαν μετ’ αἰσχύνης εἰς τούς τόπους των, διηγούμενοι τήν συμφορά των. Αἱ δέ νῆσοι καί τά παραθαλάσσια, τά ὁποῖα εἶναι πρός νότον τῆς Καλλιπόλεως ἕως τό Ἅγιον Ὄρος, ἐπληρώθησαν ἀπό πτώματα τῶν πνιγέντων Ἀγαρηνῶν. Ταῦτα πάντα πρέπει νά διηγούμεθα ἡμεῖς οἱ Χριστιανοί εἰς γενεάς γενεῶν καί ἕκαστος ἐξ ἡμῶν ἄς λέγῃ μετά τοῦ Προφητάνακτος Δαβίδ· «Σύ, Κύριε, συνέτριψας τάς κεφαλάς τῶν δρακόντων ἐπί τοῦ ὕδατος» (Ψαλμ. ογ’ 13)· ὁμοίως καί μετά τῆς Προφήτιδος Μαριάμ ἄς ψάλῃ τήν ᾠδήν τῆς Ἐξόδου· «Ἄσωμεν τῷ Κυρίῳ, ἐνδόξως γάρ δεδόξασται» (Ἐξ. ιε’ 21).
Ἐξ ὅλων τούτων ὅσα ἄχρι τοῦδε διηγήθημεν, εὐλογημένοι Χριστιανοί, ἐκ τοῦ ὕψους τῶν θαυμασίων τοῦ Θεοῦ καί Δεσπότου ἡμῶν καί τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, τά ὁποῖα μανθάνομεν, ἄφωνος ἐξ ἐκπλήξεως γίνεται πᾶς εὐσεβής, μή εὑρίσκων λόγους ἱκανούς νά ὑμνήσουν ἀνταξίως τήν Θεοτόκον. Διότι ποία γλῶσσα δύναται μεγαλοφώνως νά ἐπαινέσῃ ἀξίως τήν Παρθένον Θεοτόκον; Πῶς νά ὑμνήσῃ τήν παράδοξον αὐτῆς χάριν; Πῶς νά δοξάσῃ τήν βρύσην τῆς φιλανθρωπίας της καί νά τήν εὐχαριστήσῃ, ὡς εἶναι τό πρέπον; Διότι μᾶς ἔπρεπε νά δώσωμεν πρός τήν Θεομήτορα τήν ἀπό τῶν ἔργων εὐχαριστίαν, ἐπειδή περισσότερον εὐφραίνεται εἰς αὐτήν τήν εὐχαριστίαν καί αὐτή καί ὁ Μονογενής της Υἱός, παρά εἰς μελῳδίας ὀργάνων μουσικῶν. Αὕτη δέ ἡ ἀπό τῶν ἔργων εὐχαριστία εἶναι τό νά ἔχωμεν ἀγάπην ἀληθινήν, ἡ ὁποία εἶναι τό κεφάλαιον τοῦ Νόμου καί τῶν Προφητῶν· νά ἔχωμεν φιλαδελφίαν ἀνόθευτον, συμπάθειαν πρός τούς πταίσαντας εἰς ἡμᾶς, παρθενίαν θεάρεστον, σωφροσύνην ἀκαταγώνιστον, δικαιοσύνην εἰς πάντας, ἀνδρείαν κατά παθῶν, φρόνησιν εὔτακτον, ἐλεημοσύνην χριστομίμητον, ἐγκράτειαν ἀνυπερήφανον καί ταπείνωσιν εὐκατάνυκτον. Ἐπάνω δέ ὅλων τούτων, νά ἔχωμεν νοῦν προσηλωμένον εἰς τά θεῖα· στόμα νά μή λέγῃ ἀργολογίας, γλῶσσαν νά λαλῇ καλούς λόγους, ὀφθαλμούς νά βλέπωσι τά ἀγαθά· χεῖρας νά μή εἶναι ἕτοιμαι εἰς ἀδικίας· πόδας νά μή τρέχωσιν εἰς τάς ὁδούς τῆς ἁμαρτίας, ἀλλ’ εἰς τάς ἐντολάς τοῦ Θεοῦ. Νά ἔχωμεν ἐπίσης θυμόν κατά τοῦ διαβόλου, νά μή παρασύρεται ὁ νοῦς εἰς μάταια πράγματα· νά ἐπιθυμοῦμεν τά μέλλοντα ἀγαθά καί ὅλα τά ἄλλα ἀγαθά, μέ τά ὁποῖα στολίζεται ὁ κατ’ εἰκόνα Θεοῦ γενόμενος ἄνθρωπος. Μέ ταῦτα πρέπει νά εὐχαριστῶμεν τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον, ἐπειδή εὐχαριστία πρέπουσα, λέγουν οἱ σοφοί, εἶναι ἐκείνη, ἡ ὁποία γίνεται μέ ἔργα καί ὄχι μέ λόγους. Ἐπειδή ὅμως ἡ ἀσθένεια τῆς φύσεώς μας καί ἡ ὀκνηρία τῆς διανοίας μας καθιστοῦν ἡμᾶς ὀκνηρούς πρός τόν κόπον τῆς ἀρετῆς καί ὀλίγον τήν μεταχειριζόμεθα, διό καί πρός ἀπόδοσιν τῆς τοιαύτης εὐχαριστίας ἀδυνατοῦμεν· διά τοῦτο καί ἄς τήν εὐχαριστήσωμεν τοὐλάχιστον μέ λόγους. Ἄς ὑψώσωμεν λοιπόν τήν φωνήν μας καί τήν διάνοιαν μας καί οὕτως ἄς εἴπωμεν.
«Σύ, μέν, ὦ Δέσποινα Θεοτόκε, τήν φιλανθρωπίαν ἐκ φύσεως ἔχουσα, δέν ἔλειψας ποτέ προνοουμένη δία τό γένος μας· ἀλλ’ ὡς Μήτηρ τοῦ γένους τῶν Χριστιανῶν φιλόπαις καί φιλόστοργος, οὕτω πάντοτε χαρίζεις εἰς ἡμᾶς τάς εὐεργεσίας καί διασῴζεις καί περισκέπεις καί φυλάττεις καί ἐλευθερώνεις ἡμᾶς ἐκ τῶν κινδύνων καί λυτρώνεις ἀπό μυρίους πειρασμούς. Ἡμεῖς δέ διά ταῦτα Σέ εὐχαριστοῦμεν, ψάλλομεν τάς χάριτάς Σου, δέν κρύπτομεν τάς εὐεργεσίας Σου, τήν πρόνοιάν Σου μεγαλύνομεν, τήν προστασίαν Σου ὑμνοῦμεν, τήν βοήθειάν Σου δοξολογοῦμεν καί τά θαύματά Σου ἐνθυμούμενοι, ὅτι ἐκ μεγάλων κινδύνων ἠλευθερώθημεν διά Σοῦ, ταύτην τήν εὐχαριστήριον ὑμνῳδίαν ὡς χρέος ἀποδίδομεν. Ἀληθῶς δέν εἶναι αὕτη ἀνταξία πρός τάς εὐεργεσίας Σου, διότι ποία πρέπουσα εὐχαριστία δύναται νά ἀνταποδοθῇ εἰς αὐτάς; Ἀλλ’ ὅμως δέξου, ὡς Μήτηρ φιλόστοργος, τά τῶν τέκνων Σου ψελλίσματα. Εἰς δέ τούς ἐνεστῶτας κινδύνους, παρακαλοῦντες τήν ὀξυτάτην Σου βοήθειαν, δεόμεθα τῆς εὐσπλαχνίας Σου, ἀφάνισον τά ἐν μέσῳ ἡμῶν σκάνδαλα, διασκόρπισον τό νέφος τῆς ἁμαρτίας, ἀπό τό ὁποῖον σκοτιζόμενοι, ἀλληλοδιαπληκτιζόμεθα καί δέν γνωρίζομεν οὔτε τούς συγγενεῖς μας, οὔτε εὐνοοῦμεν τούς ὁμοφύλους μας. Ταῦτα δέ τολμῶμεν, τίνες; Οἱ τοῦ αὐτοῦ Πνεύματος υἱοί, οἱ τοῦ αὐτοῦ Χριστοῦ δοῦλοι, οἱ ἔχοντες τήν αὐτήν Πίστιν, τό αὐτό Βάπτισμα, τήν αὐτήν μίαν Ἁγίαν Ἐκκλησίαν, τήν αὐτήν θείαν Κοινωνίαν».
«Διά τοῦτο παρακαλοῦμεν τήν εὐσπλαγχνίαν Σου, Δέσποινα Θεοτόκε, λυπήθητι τόν λαόν Σου καί τήν κληρονομίαν Σου καί παρακάλεσον τόν ἐκ Σοῦ τεχθέντα Θεόν ἡμῶν, ἵνα βοηθήσῃ ἡμᾶς, διότι κινδυνεύομεν τά μέγιστα. Παρακάλεσον Αὐτόν νά ἐλευθερώσῃ ἡμᾶς ἀπό τάς συμφοράς καί νά λυτρώσῃ ἡμᾶς ἀπό τούς ἀμέτρους πειρασμούς. Βλέπεις, Δέσποινα, πόσα κακά μᾶς περιεκύκλωσαν· ἀνάστηθι καί μή ἀποδιώξῃς ἡμᾶς εἰς τέλος. Διατί ἀποστρέφεις τό πρόσωπόν Σου ἀφ’ ἡμῶν καί λησμονεῖς τήν πτωχείαν καί θλῖψιν μας; Διάλυσον, δεόμεθα, τούς περικυκλώσαντας ἡμᾶς φόβους καί τρόμους· ἀφάνισον τά σκάνδαλα τῶν Χριστιανῶν· παῦσον τούς πολέμους· καταπράϋνον τήν καθ’ ἡμῶν κινουμένην ὀργήν τοῦ Θεοῦ· δός γαλήνην καί εἰρήνην εἰς τούς δούλους Σου· πλήθυνον ὡς καί πρότερον τάς εὐεργεσίας Σου. Ταῦτα παρά Σοῦ δεόμεθα, ἵνα διά παντός κηρύττωμεν καί δοξάζωμεν τά Σά θαυμάσια».
Κλείων τόν λόγον μου, τοῦτο μόνον ὑπενθυμίζω εἰς τήν ἀγάπην σας, εὐλογημένοι Χριστιανοί· μή φανῶμεν ἀχάριστοι πρός τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον οὔτε νά ὀκνεύωμεν, ἔστω μέ λόγους, νά τήν εὐχαριστῶμεν διά τάς τόσας εὐεργεσίας, τάς ὁποίας ἐλάβομεν παρ’ αὐτῆς. Διότι, ἐάν τήν εὐχαριστῶμεν, εἰς ἡμᾶς ἐπιστρέφει τό κέρδος καί ἐάν διά τά προλαβόντα δείξωμεν τήν πρέπουσαν εὐχαριστίαν, θέλομεν ἔχει καί πρός τά μέλλοντα μεγάλην παρρησίαν καί θέλομεν ἐπιτύχει, ταῖς ἱκεσίαις αὐτῆς, καί τῆς Βασιλείας τῶν οὐρανῶν· γένοιτο. Ἀμήν.
(¹) Ἀκάθιστος Ὕμνος καλεῖται ὁ πασίγνωστος ἐκκλησιαστικός ὕμνος, ὁ ψαλλόμενος τμηματικῶς μέν κατά τάς τέσσαρας πρώτας Παρασκευάς τῆς ΜεγάληςΤεσσαρακοστῆς, ἐξ ὁλοκλήρου δέ κατά τήν παροῦσαν ἑσπέραν τῆς Παρασκευῆς πρός τό Σάββατο τῆς Ε’ ἑβδομάδος. Οὗτος σύγκειται ἐκ προοιμίου καί ἐξ εἰκοσιτεσσάρων (24) οἴκων ἤ στροφῶν διαδεχομένων ἀλλήλους κατά τήν καλουμένην ἀλφαβητικήν ἀκροστιχίδα. Τό προοίμιον ἔχει ἴδιον ρυθμόν καί μέτρον, οἱ δέ οἶκοι καί μέτρον καί ρυθμόν διάφορον τοῦ προοιμίου. Εἰς τό τέλος ἑκάστου τῶν 24 οἴκων ὁ ποιητής παραθέτει ἐναλλάξ ὡς ἐφύμνιον ὑπό μέν τούς οἴκους τοῦ περιττοῦ ἀριθμοῦ 13 στίχους, ἐξ ὧν οἱ 12 πρῶτοι εἶναι διάφοροι καί ἄρχονται ἀπό τοῦ «Χαῖρε», ὡς 13ον δέ στίχον παραθέτει τόν στίχον «Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε», ὅστις εἶναι καί τοῦ προοιμίου ἐφύμνιον· ὑπό δέ τούς οἴκους τοῦ ἀρτίου ἀριθμοῦ παραθέτει ὡς ἐφύμνιον τήν λέξιν «Ἀλληλούϊα». Ὁ Ὕμνος οὗτος εἰσαχθείς εἰς λειτουργικήν χρῆσιν σήμερον μέν δέν ψάλλεται ὁλόκληρος, ἀλλά μόνον τό προοίμιον αὐτοῦ, οἱ δέ οἶκοι μετά τῶν ἐφυμνίων ἀπαγγέλλονται κεχυμένως· παλαιότερον ὅμως καί οἱ οἶκοι ἐψάλλοντο. Μετά τούτου συμψάλλονται καί ἄλλα τροπάρια καί ψαλμοί, ἀναγινώσκονται δέ καί εὐχαί εἰς τρόπον ὥστε ἀπετελέσθη πλήρης Ἀκολουθία, ἥτις κατά μέν τήν σήμερον ψάλλεται ὁλόκληρος, ὡς εἴπομεν, κατά δέ τάς προηγουμένας τέσσαρας ἄλλας Παρασκευάς ἀναγινώσκονται 6 οἶκοι ἀνά ἑκάστην Παρασκευήν, τοῦ ποιήματος διαιρεθέντος εἰς τέσσαρα μέρη ἤ στάσεις.
Τό ποίημα τοῦτο συνετέθη, ὡς φαίνεται, πρός τιμήν τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἥτις εἶναι «ἀπαρχή πασών τῶν πανηγύρεων» κατά τόν θεῖον Φώτιον. Εἰς ταύτην ποιήσας τόν ὕμνον ὁ ποιητής ἔλαβε μέν τήν ὑπόθεσιν ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Λουκᾶ (α’ 26 – 56), ἔνθα ὁ Εὐαγγελισμός τῆς Θεοτόκου ἐκτίθεται διά τῆς ἀγγελίας τοῦ Γαβριήλ πρός τήν Παρθένον περί τῆς ἐξ αὐτῆς ἀσπόρου συλλήψεως τοῦ Θεοῦ καί Λόγου· ἐκ τῆς ἀγγελίας δέ ταύτης ὁρμώμενος διηγεῖται ἔπειτα καί τά κατά τήν Γέννησιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τήν ἐκ τῆς γεννήσεως ταύτης προελθοῦσαν ὠφέλειαν εἰς τό ἀνθρώπινον γένος. Καί εἰς μέν τό πρῶτον μέρος τοῦ ποιήματος, τό ὁποῖον περιλαμβάνει τάς ἡμισείας στροφάς αὐτοῦ, τάς ἀπό τοῦ Α – Μ, ἐκτίθενται τά κατά τόν Εὐαγγελισμόν καί τήν Γέννησιν, ἐν δέ τῷ δευτέρῳ ἀπό τοῦ Ν – Ω τά ἐκ τούτων προκύψαντα ὀφέλη καί ἀναπέμπονται εὐχαριστίαι καί ὕμνοι πρός τόν Κύριον καί τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον.
Εἰδικώτερον ἐν τῇ α’ στάσει (Α – Ζ) ἀφηγεῖται ὁ ποιητής τήν ἀγγελίαν τοῦ Γαβριήλ πρός τήν Μαρίαν περί τῆς Γεννήσεως τοῦ Σωτῆρος, τήν ἀπορίαν ταύτης ἐπί τῇ παραδόξῳ ἀγγελίᾳ, τήν πρός σύλληψιν ἐπισκίασιν τῇ ἀπειρογάμῳ τῆς δυνάμεως τοῦ Ὑψίστου, τήν μετάβασιν αὐτῆς πρός τήν Ἐλισάβετ καί τήν τοῦ Ἰωσήφ πρῶτον μέν ζάλην, ὅτε εἶδε τήν μνηστήν πρό τοῦ γάμου κυοφοροῦσαν, ἔπειτα δέ ἀγαλλίασιν, ὅτε ἔμαθε τήν σύλληψιν αὑτῆς ἐκ Πνεύματος Ἁγίου. Ἐν τῇ β’ στάσει (Η – Μ) ὁ ποιητής ἀφηγεῖται πρῶτον μέν τήν Γέννησιν τοῦ Σωτῆρος καί τήν προσκύνησιν αὐτοῦ ὑπό τῶν ποιμένων καί τῶν Μάγων, τήν ὑπό τούτων προσφοράν τῶν δώρων καί τήν ἐπάνοδον αὐτῶν εἰς Βαβυλῶνα, ἔπειτα δέ τήν εἰς Αἴγυπτον φυγήν τοῦ Ἰωσήφ μετά τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καί τοῦ θείου Βρέφους, τήν ἐπάνοδον αὐτῶν εἰς Παλαιστίνην καί τήν παράδοσιν τοῦ Βρέφους εἰς τόν Συμεῶνα. Ἐν τῇ γ’ στάσει (Ν – Σ) ὁ ποιητής ἐν λυρικῇ ἐξάρσει ἐξυμνεῖ τήν ἐκ τῆς Γεννήσεως τοῦ Σωτῆρος ἐπελθοῦσαν ἀνακαίνισιν τῆς κτίσεως καί προτρέπει τούς πιστούς, ἵνα ἀποσπῶντες τόν νοῦν ἀπό τῶν ἀθλιοτήτων τοῦ κόσμου ἀνυψώσωσιν αὐτόν εἰς τόν οὐρανόν, ἐξ οὗ κατῆλθεν εἰς τήν γῆν πρός σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ ἐν σχήματι ἀνθρώπου ταπεινοῦ, ὅπερ ἐνανθρωπήσεως ἔργον καί τούς Ἀγγέλους κατέπληξε καί τούς πολυφθόγγους ρήτορας ἰχθῦς ἀφώνους κατέστησεν, ἀποροῦντας, πῶς ἡ Μαρία καί Παρθένος ἔμεινε καί νά γεννήσῃ ἴσχυσε. Τέλος ἐν τῇ δ’ στάσει (Τ – Ω) εἰς διθυραμβικόν ὕψος ὁ ποιητής αἰρόμενος ἐξυμνεῖ τήν Θεοτόκον πρῶτον μέν ὡς δεξαμένην ἐν τῇ μήτρᾳ αὐτῆς τόν Ποιητήν τοῦ οὐρανοῦ καί τῆς γῆς, πρός ὅν καί ἰσαρίθμους πρός τήν ἄμμον ᾠδάς ἄν ψάλλωμεν, οὐδέν τελοῦμεν ἄξιον ὧν ἔδωκεν ἡμῖν, δεύτερον δέ ἐπονομάζει αὐτήν φωτοδόχον λαμπάδα ὁδηγοῦσαν πρός γνῶσιν θεϊκήν τούς ἀνθρώπους, οἵτινες διά τῆς παρακοῆς τοῦ Ἀδάμ χρεοφειλέται τοῦ Θεοῦ καταστάντες ἀπηλλάγησαν τοῦ χρέους διά τῆς ἐπιδημίας τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ πρός τούς ἀποδήμους τῆς αὐτοῦ Χάριτος. Τελευτῶν δέ ὁ ποιητής παρακαλεῖ τήν πανύμνητον Μητέρα, ὅπως δεξαμένη τήν δέησιν ἡμῶν ρύηται ἡμᾶς ἀπό πάσης συμφορᾶς καί τῆς μελλούσης λύτρώσηται κολάσεως.
Οἱ δέ τοῦ ἐφυμνίου στίχοι, οἱ ἀπό τοῦ «χαῖρε» πάντες ἀρχόμενοι (ἐξ οὗ καί τό ποίημα «Χαιρετισμοί τῆς Παναγίας» κοινῶς ἐπονομάζεται), ἤ ἐξηγοῦσι τόν λόγον, δι’ ὅν ἡ Θεοτόκος «Κεχαριτωμένη» ὑπό τοῦ Γαβριήλ προσηγορεύθη, ὡς λ.χ. «Χαῖρε, ὅτι ὑπάρχεις βασιλέως καθέδρα», «Χαῖρε, ὅτι λιμένα τῶν ψυχῶν ἑτοιμάζεις», «Χαῖρε, ὅτι τά οὐράνια συναγάλλεται τῇ γῇ», ἤ δηλοῦσι διά φράσεως μεταφορικῆς τήν ἰδιότητα αὐτῆς ὡς μητρός τοῦ Θεοῦ, ὡς λ.χ. «Χαῖρε, ἀστήρ ἐμφαίνων τόν ἥλιον», «Χαῖρε, κλῖμαξ ἐπουράνιε, δι’ ἧς κατέβη ὁ Θεός», «Χαῖρε, ἀμνοῦ καί ποιμένος μήτηρ», «Χαῖρε, σκηνή τοῦ Θεοῦ καί Λόγου», ἤ ἐξαίρουσι τά ἐπί τῆς ἀνθρωπότητος ἀποτελέσματα τῆς τοιαύτης τῆς Παρθένου ἰδιότητος, ὡς λ.χ. «Χαῖρε, Παραδείσου θυρῶν ἀνοικτήριον», «Χαῖρε, θνητῶν πρός Θεόν παρρησία», «Χαῖρε, δι’ ἧς ἐνεδύθημεν δόξαν», ἤ εἶναι εἰκόνες εἰλημμέναι ἐκ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἤ τοῦ φυσικοῦ ἤ τοῦ κοινωνικοῦ κόσμου προσφυῶς πρός τήν Θεοτόκον προσαρμοζόμεναι, ὡς λ.χ. «Χαῖρε, ἄρουρα βλαστάνουσα εὐφορίαν οἰκτιρμῶν», «Χαῖρε, θάλασσα ποντίσασα Φαραώ τόν νοητόν», «Χαῖρε ἡ γῆ τῆς ἐπαγγελίας» κ.τ.λ.
Ὁ ποιητής τοῦ θαυμασίου τούτου ἀριστουργήματος διανοηθείς πρῶτος ἴσως αὐτός νά ἐξυμνήσῃ τό μεγαλύτερον τῶν μυστηρίων τῆς Χριστιανικῆς Πίστεως, ἤτοι τήν ἐνανθρώπησιν τοῦ Θεοῦ καί Λόγου, ἐπέτυχε πληρέστατα νά ἀποδώσῃ καί ἐν τῷ Ὕμνῳ του τήν ὑπέροχον ἁπλότητα, τήν θαυμαστήν ἀπάθειαν καί τήν ἀμίμητον χάριν τῆς εὐαγγελικῆς διηγήσεως. Ὅπως δηλαδή ὁ θεῖος Ἀρχάγγελος Γαβριήλ διά τῆς μεγαλυτέρας δυνατῆς ἁπλότητος ἀνήγγειλεν εἰς τήν Θεοτόκον τό μέγα καί ὑπερφυές ἄγγελμα τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ λέγων πρός αὐτήν τό: «Χαῖρε, κεχαριτωμένη Μαρία· ὁ Κύριος μετά σοῦ· εὐλογημένη σύ ἐν γυναιξί…», ἐκ τῆς ἀπροσδοκήτου δέ ταύτης ἀγγελίας ἰδών τήν Παρθένον τεταραγμένην συνέχισεν αὐτός μετ’ ἀγγελικῆς ὄντως ἀταραξίας λέγων· «Μή φοβοῦ, Μαριάμ· εὗρες γάρ Χάριν παρά τῷ Θεῷ· καί ἰδού συλλήψει ἐν γαστρί καί τέξῃ υἱόν» καί καθώς ἡ Ὑπεράμωμος Νύμφη πρό τῆς ἀπροσδοκήτου ἐκπληκτικῆς ταύτης ἀγγελίας μετά παρθενικῆς ὄντως ἀφελείας καί ἁπλότητος ἠρώτησε τόν Ἂγγελον «Πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεί ἄνδρα οὐ γινώσκω» καί εἰς τήν τούτου ἀπόκρισιν «Πνεῦμα Ἅγιον ἐπελεύσετε ἐπί σέ καί δύναμις Ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι» κλίνασα εὐλαβῶς τήν κεφαλήν ὑπετάχθη εὐθύς μετά πάσης προθυμίας καί ταπεινότητος εἰς τήν γενομένην αὐτῇ ἀποκάλυψιν τῆς προαιωνίου βουλῆς τοῦ Θεοῦ εἰποῦσα τά ὑπέροχα ταῦτα, «ἰδού ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατά τό ρῆμά σου», τοιουτοτρόπως καί ὁ θεῖος οὗτος ὑμνογράφος ἐκ τῆς εὐαγγελικῆς ταύτης διηγήσεως ἐμπνεόμενος κατ’ ἀρχάς μέν μέ τήν αὐτήν ἀταραξίαν, ἀπάθειαν καί ἁπλότητα ἐξιστορεῖ τά κατά τόν Εὐαγγελισμόν τῆς Θεοτόκου καί τήν Γέννησιν τοῦ Σωτῆρος, ἔπειτα δέ ἔνθους γενόμενος ἐξυμνεῖ πλήρης χαρᾶς καί ἀγαλλιάσεως τήν Ὑπεράμωμον Νύμφην καί ἐξιστορεῖ τά ἐκ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ καί Λόγου ἀπορρεύσαντα ποικίλα ἀγαθά.
Ἔχων δέ κατά νοῦν ὁ ἱερός Μελῳδός, ὅτι τά ὑψηλά ταῦτα νοήματα δέον νά ἐξαγγέλλωνται καί ἐν πάσῃ σεμνότητι καί μεγαλοπρεπείᾳ, ἐπεμελήθη μετά πάσης προσοχῆς τήν γλωσσικήν αὐτῶν διατύπωσιν, τόσον ὥστε κατώρθωσε νά διαλάμπῃ καθ’ ὅλον αὐτοῦ τό ποίημα τό κάλλος καί ἡ ἁρμονία εἰς βαθμόν ἀπαράμιλλον. Καί πρῶτον μέν ἡ γλῶσσα αὐτοῦ τοσοῦτον εἶναι ἁπλῆ, ὁμαλή καί καθαρά ἀπό πάσης διεφθαρμένης ἤ δυσκαταλήπτου ἀρχαϊκῆς φράσεως, ὥστε καθ’ ὅλην τήν διαδρομήν τῶν αἰώνων καί παρά τήν πλουσιωτάτην κατ’ αὐτήν ἐκκλησιαστικήν ἀνθολογίαν δύσκολον εἶναι νά εὑρεθῇ Ὕμνος ἤ Κανών ἐξομοιούμενος εἰς ὁμαλότητα καί καθαρότητα γλώσσης μέ τόν Ἀκάθιστον Ὕμνον. Ἀλλά καί ἡ πλουσία ποικιλία τῆς διακοσμήσεως αὐτοῦ διά λεκτικῶν καί διανοητικῶν σχημάτων, διά τῶν ὁποίων τοσοῦτον τέρπεται ὁ ἀκροατής, ἀποδεικνύει, ὅτι ὁ ποιητής τοῦ ὕμνου τούτου ἔλαβε θεόθεν πλούσια τά δῶρα τῆς ἀνθηρᾶς διανοήσεως καί τῆς ποικιλίας καί εὐστροφίας τοῦ πνεύματος. Ἡ συσχέτισις τῶν φράσεων (Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ χαρά ἐκλάμψει – Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ ἀρά ἐκλείψει), ἡ ἀνάπτυξις τῶν ἐννοιῶν (Χαῖρε, ἡ γῆ τῆς ἐπαγγελίας – Χαῖρε, ἐξ ἧς ρέει μέλι καί γάλα), ἡ τροπολογία αὐτῶν (ξένον τόκον ἰδόντες, ξενωθῶμεν τοῦ κόσμου), τά πάρισα (μέλλοντος Συμεῶνος τοῦ παρόντος αἰῶνος μεθίστασθαι τοῦ ἀπατεῶνος – τῶν εἰδώλων τόν δόλον ἐλέγξασα), τά ἀντίθετα (τόν ἀπρόσιτον ὡς Θεόν ἐθεώρει πᾶσι προσιτόν ἄνθρωπον – φιλοσόφους ἀσόφους δεικνύουσα – τεχνολόγους ἀλόγους ἐλέγχουσα), τά θαυμάσια ἐπίθετα (ἀστήρ ἄδυτος, δένδρον ἀγλαόκαρπον, ξύλον εὐσκιόφυλλον, πύργος ἀσάλευτος, φέγγος ἄδυτον, στόμα ἀσίγητον, θάρσος ἀνίκητον, νηδύς εὔκαρπος, τραῦμα πλυθρήνητον κ.λ.π. κ.λ.π.), ταῦτα πάντα καθηδύνουσι καί καταθέλγουσι τά ὦτα τοῦ ἀκροατοῦ καί πληροῦσι τήν ψυχήν αὐτοῦ ὑπερόχων θρησκευτικῶν συναισθημάτων.
Διά τήν ὑπέροχον καί ἀγγελοπρεπῆ ταύτην σύνθεσίν του ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος κατέστη τό ἴνδαλμα οὐχί μόνον τοῦ κοινοῦ λαοῦ ἀλλά καί αὐτῶν τῶν ἐκκλησιαστικῶν ρητόρων, οἵτινες πλείστας ὅσας λέξεις καί φράσεις παρέλαβον ἐξ αὐτοῦ καί ἐκόσμησαν τούς λόγους των. Ἀλλά καί πλεῖστοι ἐκκλησιαστικοί ὑμνογράφοι ἐμιμήθησαν εἰς λόγον καί εἰς ρυθμόν καί μέτρον τόν Ἀκάθιστον Ὕμνον καί κατά τό πρότυπον αὐτοῦ πλείστους ἄλλους ὕμνους συνέθεσαν, ὅπως τούς κδ’ οἴκους εἰς τόν Τίμιον Σταυρόν καί ἄλλους κατ’ ἀλφαβητικήν καί αὐτούς ἀκροστιχίδα. Προσέτι δέ καί πλεῖστοι ζωγράφοι πλείστας ὅσας συνθέσεις εἰς τοιχογραφίας καί εἰς φορητάς εἰκόνας ἐζωγράφισαν, εἰκονιζούσας εἰς 24 παραστάσεις τούς 24 οἴκους τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Τοσοῦτον δέ ἐθαυμάσθη καί θαυμάζεται ὁ Ὕμνος οὗτος ἀπό ὅλον τόν χριστιανικόν κόσμον, ὥστε μετεφράσθη εἰς πλείστας γλώσσας, Λατινικήν, Ἰταλικήν, Γαλλικήν, Γερμανικήν, Ρωσικήν, Ρουμανικήν, Ἀραβικήν καί ἅλλας· ἔτι δέ καί «Ἀκολουθία εἰς τόν Ἀκάθιστον Ὕμνον μετά τῶν κδ’ οἴκων ἐξηγηθέντων εἰς ἁπλῆν ρωμαϊκήν φράσιν παραφραστικῶς ὑπό Μελετίου ἱερομονάχου Καλλονᾶ τοῦ Κρητός» ἐξεδόθη ἐν Βενετίᾳ τό πρῶτον τῷ 1730, ἀνετυπώθη δέ ἔκτοτε πλειστάκις. Τοσοῦτον δέ ἀπό τῆς ἐμφανίσεώς του ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἐθαυμάσθη ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, ὥστε κατ’ ἐξαίρεσιν αὐτός καί μόνον συμπεριελήφθη ὁλόκληρος εἰς τά λειτουργικά βιβλία, ἐνῷ πάντων τῶν ἄλλων ἀρχαίων ὕμνων μόνον τό προοίμιον καί μία ἤ δύο τό πολύ στροφαί συμπεριελήφθησαν εἰς αὐτά, πλεῖστα δέ ἔργα θεολόγων καί φιλολόγων περί αὐτοῦ ἐγράφησαν καί ἐξακολουθοῦσιν εἰσέτι νά γράφωνται. Εἰς ἡμᾶς δέ τούς Ὀρθοδόξους καί μάλιστα τούς Ἕλληνας τοσοῦτον κατέστη προσφιλής, ὥστε οὐκ ὀλίγοι τόν ἀπαγγέλλουν ἀπό μνήμης οὐδέποτε δέ εἰς τούς Ναούς συρρέει τοσοῦτον πλῆθος, ὅσον εἰς τούς «Χαιρετισμούς τῆς Παναγίας».
Περί τοῦ τίς εἶναι ὁ ποιητής τοῦ Ἀκαθίστου καί πότε τοῦτον ἐποίησε μεγίστη ἐπί τρεῖς ἤδη αἰῶνας ὑφίσταται διαφωνία μεταξύ τῶν εἰς τοῦτο ἀσχοληθέντων. Καί ἄλλοι μέν ἐνόμισαν ὡς τοιοῦτον τόν Ἐπίσκοπον τῆς ἐν Συρίᾳ Λαοδικείας Ἀπολλινάριον (310 – 390), ἄλλοι τόν Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Σέργιον (610 – 638), ἄλλοι τόν σύγχρονον τοῦ Σεργίου ποιητήν Πισίδην, ἄλλοι τήν ἐπί Θεοφίλου (829 – 842) ποιήτριαν Κασσιανήν, ἕτεροι τόν Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον (858 – 867, 877 – 886) ἤ τόν μαθητήν αὐτοῦ Γεώργιον τόν Σικελιώτην καί τελευταῖον ἄλλοι Ρωμανόν τόν Μελῳδόν τόν ἐπί Ἀναστασίου Α’ (491 – 518) ἀκμάσαντα. Ἐξ ὅλων τούτων ἡ ἐπικρατεστέρα ἄποψις μεταξύ τῶν λογίων καί γνωστοτέρα εἰς τούς πολλούς εἶναι, ὅτι ὁ Ὕμνος οὗτος ἐποιήθη κατά τήν ἐπί Ἡρακλείου πολιορκίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπό τῶν Ἀβάρων, ὅτι ποιητής αὐτοῦ εἶναι αὐτός ὁ τότε Πατριάρχης Σέργιος, ὅτι ἐψάλη τό πρῶτον ἐν παννυχίδι εἰς τόν ἐν Βλαχέρναις Ναόν τῆς Θεοτόκου καί ὅτι ὠνομάσθη Ἀκάθιστος, διότι «ὀρθοστάδην τότε πᾶς ὁ λαός κατά τήν νύκτα ἐκείνην τόν ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου Μητρί ἔμελψαν».
Εἶναι ὅμως γνωστόν, ὅτι τό εἶδος τοῦτο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ποιήσεως, ἤτοι ὁ Ὕμνος ἤ τό Κοντάκιον τό πρῶτον κατά τόν ε’ αἰώνα ἀναφαινόμενον ἤκμασε κατά τόν ς’ καί ζ’, παρήκμασε κατά τόν η’, ὅτε ἐπεκράτησεν ὁ Κανών, ἀπό δέ τοῦ θ’ καί ἐφεξῆς Κανόνες μόνον ἐγράφοντο. Ὅθεν οὔτε ὁ κατά τόν δ’ αἰῶνα ἀκμάσας Ἀπολινάριος δύναται νά εἶναι ὁ ποιητής τοῦ Ἀκαθίστου καί διά πολλούς ἄλλους λόγους, ἀλλά καί διότι ἀφ’ ἑνός μέν οὗτος ἠγνόει τήν ἑορτήν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἀφ’ ἑτέρου δέ ὡς αἱρετικός δέν θά ἠξιοῦτο τοσαύτης τιμῆς οὔτε αὐτός οὔτε τό ἔργον του. Προσέτι δέ οὔτε ὁ θεῖος Φώτιος, οὔτε ὁ Γεώργιος ὁ Σικελιώτης, οὔτε ἡ Κασσιανή δύνανται νά θεωρηθῶσι ποιηταί τοῦ ὕμνου, διότι κατά τούς χρόνους αὐτῶν μόνον Κανόνες ἐποιοῦντο. Ἀλλά οὔτε ὁ Σέργιος εἶναι δυνατόν νά εἶναι ὁ ποιητής αὐτοῦ, διότι οὗτος ὄχι μόνον εἶναι ἄγνωστος ὡς ποιητής ἀλλά καί διότι αὐτός κατεδικάσθη ὡς αἱρετικός μονοθελητής καί συνεπῶς δέν θά ἠξιοῦτο τοσαύτης ἐκ τῆς Παρθένου χάριτος. Ἀλλά οὔτε καί ὁ Πισίδης εἶναι δυνατόν νά εἶναι ὁ ποιητής τοῦ θείου τούτου Ὕμνου, διότι οὗτος εἰς τά ποιήματά του μεταχειρίζεται κατά κανόνα τό ἰαμβικόν μέτρον, εἶναι δέ ἐντελῶς ἄγνωστος εἰς αὐτόν ἡ μετρική τῆς τονικῆς ρυθμοποιΐας, ἡ διακρίνουσα τόν Ἀκάθιστον Ὕμνον.
Πιθανωτέρα καθ’ ἡμᾶς ἐξ ὅλων τῶν ὡς ἄνω ἐκδοχή φαίνεται ἐκείνη καθ’ ἥν ποιητής τοῦ ἱεροῦ τούτου Ὕμνου τυγχάνει ὁ πρύτανις συμπάσης τῆς Χριστιανικῆς ποιήσεως, ὁ Ρωμανός ὁ Μελῳδός ὁ ἑορταζόμενος κατά τήν 1ην Ὀκτωβρίου. Συμπεραίνεται δέ τοῦτο ἐκ τῶν ἑξῆς· α’) ἐκ τοῦ πλούτου τῶν ὑψηλῶν ἐννοιῶν καί τῶν μεγαλοπρεπῶν εἰκόνων τοῦ Ἀκαθίστου, ἐκ τοῦ ἀπερίττου μεταξύ τῆς Παρθένου καί τοῦ Γαβριήλ διαλόγου, ἀπό τήν μεγαλοπρέπειαν τῆς γλώσσης, ἀπό τά ὑπέροχα ρητορικά καί ποιητικά σχήματα καί γενικώτερον ἀπό τήν ὅλην τεχνοτροπίαν τοῦ Ἀκαθίστου, ἥτις εἶναι προφανῶς ὁμοία μέ τήν τοῦ Ρωμανοῦ· β’) ἀπό πολλάς λέξεις καί φράσεις τοῦ Ἀκαθίστου, αἵτινες εὑρίσκονται ἀπαράλλακτοι καί εἰς τούς ὕμνους τοῦ Ρωμανοῦ· γ’) ἀπό χειρόγραφον τοῦ ιγ’ αἰῶνος, εὑρισκόμενον ἐν τῇ Θεσσαλονίκῃ Μονῇ τῶν Βλατταίων ἐν τῷ ὁποίῳ ἀναγράφονται τά ἑξῆς· «Οἱ θεῖοι οἶκοι οὐκ εἰσιν, ὣς τινες λέγουσι, Σεργίου τοῦ τηνικαῦτα τόν τῆς Κωνσταντινουπόλεως θρόνον ἰθύνοντος, ἀλλά καί τοῦ θείου Ρωμανοῦ (Διακόνου) τοῦ Μελῳδοῦ» ἐξ οὗ ἀποδεικνύεται, ὅτι καί πρό τοῦ ΙΓ’ αἰῶνος ὑπῆρχε γνώμη περί τοῦ Ρωμανοῦ ὡς ποιητοῦ τοῦ Ἀκαθίστου καί δ’) ἐκ τοῦ θαύματος τοῦ ἀναφερομένου εἰς τόν Βίον αὐτοῦ καθό ἡ Θεοτόκος ἔδωκεν εἰς αὐτόν τό χάρισμα τῆς ποιήσεως, ὅτε οὗτος ὑπηρέτει εἰς τόν ἐν τοῖς Κύρου Ναόν της καί ὅτε οὗτος ἐπέστρεφεν ἀπό ἀγρυπνίαν ἐν τῷ Ναῷ τῶν Βλαχαρνῶν.
Ταῦτα περί τοῦ ποιητοῦ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ἐπί τοῦ παρόντος παραθέτοντες ἔχομεν δι’ ἐλπίδος ὅτι, ὅταν ἔλθωσιν εἰς φῶς ἅπαντα τά ἀνά τάς διαφόρους βιβλιοθήκας τῆς Ἀνατολῆς καί τῆς Δύσεως ἀποτεθειμένα Κοντάκια τοῦ Ρωμανοῦ, μεταξύ τῶν ὁποίων ὑπάρχουσι καί ἀνέκδοτα εἰσέτι καί ὅταν ἐκδοθῶσιν εἰς τύπον καί τά ἄλλα ἔργα τῶν διαφόρων γνωστῶν καί ἀγνώστων ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, ἅπερ ἀνέρχονται εἰς πολλάς ἑκατοντάδας, τότε θέλει ἀσφαλῶς ἀποδειχθῆ, ὅτι ἡ σημερινή πιθανότης περί τοῦ χρόνου τῆς ποιήσεως τοῦ Ἀκαθίστου καί περί τοῦ Ρωμανοῦ ὡς ποιητοῦ αὐτοῦ θά μετατραπῇ εἰς βεβαιότητα. Καί ἐποιήθη μέν ὡς ἐκ τῶν προειρημένων συνάγεται ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ὑπό τοῦ θείου Ρωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ, εἰσήχθη δέ τό πρῶτον εἰς λειτουργικήν χρῆσιν ὑπό Σεργίου τοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, κατά τήν ἐν τῷ Ναῷ τῶν Βλαχερνῶν γενομένην εὐχαριστήριον πρός τήν Θεοτόκον δέησιν διά τήν ἐκ τοῦ κινδύνου τῶν βαρβάρων ἀπολύτρωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, καθ’ ἥν ἅπας ὁ λαός ἔψαλλεν ὀρθοστάδην τόν περίφημον τοῦτον Ὕμνον, ἐξ οὗ καί Ἀκάθιστος οὗτος ἀπεκλήθη, βραδύτερον δέ, ἴσως κατά τόν θ’ αἰῶνα, καθιερώθη νά ψάλληται κατά τήν ἑσπέραν τῆς παρούσης Παρασκευῆς πρός τό Σάββατον τῆς Ε’ ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν.
Ταῖς τῆς Σῆς Ὑπερμάχου τε καί Ἀπροσμάχου Μητρός πρεσβείαις, Χριστέ ὁ Θεός, τῶν περικειμένων καί ἡμᾶς ἀπάλλαξον συμφορῶν καί ἐλέησον ἡμᾶς, ὡς μόνος φιλάνθρωπος.
Πηγή: Ὁ Μέγας συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τόμος ΙΓ’ Τριώδιον (σελ. 381 – 397). Ἐκδίδεται ἀναλώμασι καί ἐπιμελείᾳ, τοῦ ἐν Μοναχοῖς ἐλαχίστου Βίκτωρος Ματθαίου Καθηγουμένου τῆς ἐν Κρονίζῃ, Κουβαρᾶ Ἀττικῆς Ἱερᾶς καί σεβασμίας Δεσποτικῆς Μονῆς Μεταμορφώσεως του Σωτῆρος. Ἔκδοσις Β’ 1969.
Οἱ Εἰκόνες καί οἱ φωτογραφίες τοῦ κειμένου, ἔχουν προστεθεῖ ἀπό τόν συντάκτη τῆς ἀνάρτησης.
