(Λουκᾶ κεφ. ΙΔ’, στίχ. 7 – 14)
† Ἀρχιμανδρίτη Σεραφείμ Παπακώστα.
Ἱεροκήρυκος τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ Ἀθηνῶν
Ὁ Χριστός ἦλθεν εἰς τόν κόσμον διά τόν μέγαν σκοπόν νά σώσῃ τόν ἄνθρωπον· νά τόν ἐπαναφέρῃ εἰς τόν προορισμόν, διά τόν ὁποῖον τόν ἐδημιούργησε καί ἀπό τόν ὁποῖον ἐξέπεσε· νά τόν κάμῃ πάλιν παιδί τοῦ Θεοῦ, ἄξιον νά ζῇ μέ Αὐτόν εἰς τούς ο ὐ ρ α ν ο ύ ς. Ἐν τούτοις ὁ Χριστός δέν παρέβλεψε καί τάς ἀνάγκας καί σχέσεις τῆς ἐπί γῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Εἰς τόν νόμον τοῦ Εὐαγγελίου ἔχει καί διατάξεις, αἱ ὁποῖαι δύναται νά θεωρηθοῦν ὡς ὁδηγός καλῆς συμπεριφορᾶς καί τρόπου τοῦ φέρεσθαι εἰς τάς συναναστροφάς καί τάς κοινωνικάς μας σχέσεις, εἰς τρόπον ὥστε πάντοτε καί πανταχοῦ ὁ ἀληθινός τοῦ Χριστοῦ μαθητής νά παρουσιάζῃ ὑποδειγματικήν εὐγένειαν καί νά γίνεται ἀξιαγάπητος. Ὡς τοιοῦτος ὁδηγός δύναται νά θεωρηθῇ καί ἡ παραβολή τῆς πρωτοκλισίας, τήν ὁποίαν ὁ ἱερός εὐαγγελιστής Λουκᾶς, ὁ ἄριστος αὐτός τῶν παραβολῶν τοῦ Κυρίου συλλέκτης, διηγεῖται.
Ἀφορμήν διά νά εἴπῃ ὁ Κύριος τήν παραβολήν τῆς πρωτοκλισίας ἔδωκεν ἡ συμμετοχή Του εἰς δεῖπνον, εἰς τό ὁποῖον ἕνας ἐκ τῶν ἀρχόντων τῶν Φαρισαίων Τόν ἐκάλεσε (στίχ. 1). Ὅπως δέ δέν ἀπέφευγεν ὁ Κύριος τήν συναναστροφήν μέ τελώνας καί ἁμαρτωλούς, διότι διά τοῦ τρόπου αὐτοῦ τούς ἐνεθάρρυνεν εἰς μετάνοιαν· οὕτως ἐδέχετο τάς ἐκ μέρους τῶν Φαρισαίων προσκλήσεις εἰς φιλοξενίαν, καίτοι ἐγνώριζε τούς ὑπούλους σκοπούς των. Καί τοιοῦτος ἦτο ὁ σκοπός των εἰς τήν παροῦσαν περίστασιν, ὁπότε «αὐτοί ἦσαν παρατηρούμενοι αὐτόν». Τόν ἐκάλεσαν δηλαδή καί τόν παρηκολούθουν προσεκτικά, διά νά εὕρουν στοιχεῖα κατακρίσεως καί κατηγορίας. Ἐδέχετο, λοιπόν, ὁ Κύριος τάς προσκλήσεις τῶν Φαρισαίων καί ἐχρησιμοποίει τήν ἐπιτραπέζιον συνομιλίαν διά νά διδάξῃ καί ὠφελήσῃ καί ὅταν ἀκόμη συνέτρωγε μέ τούς ὑποκριτάς ἐκείνους διώκτας Του. Διά τῶν ἐπιτραπεζίων δέ αὐτῶν διδασκαλιῶν Του ἔδωκεν ὁ Κύριος καί εἰς ἡμᾶς σπουδαῖον δίδαγμα, ὅτι πρέπει ὅλας τάς περιστάσεις τῆς καθημερινῆς μας ζωῆς νά ἁλατίζωμεν καί νά νοστιμίζωμεν μέ ὠφελίμους συνομιλίας καί συζητήσεις. Καί εἰδικῶς τήν ὥραν τοῦ φαγητοῦ, κατά τήν ὁποίαν ἀπολαύομεν μιᾶς μεγάλης τοῦ Θεοῦ εὐεργεσίας, τῆς τροφῆς πρός συντήρησιν τῆς ζωῆς. Τήν ὥραν αὐτήν, τήν ὁποίαν πολλοί χρησιμοποιοῦν διά τόσας ἀπρεπεῖς εὐφυολογίας καί μωρολόγους εὐτραπελίας, οἱ Χριστιανοί πρέπει νά τήν ἐξαγιάζουν μέ συζητήσεις καταλλήλους. Διότι αἱ συζητήσεις αὐταί θά εἶναι μία ἐκδήλωσις εὐγνωμοσύνης πρός τόν πανάγαθον Πατέρα, ὁ ὁποῖος μᾶς δίδει τά ὑλικά ἀγαθά, διά νά τά χρησιμοποιήσωμεν ὡς μέσον καί ὄχημα, πού θά μᾶς μεταφέρῃ εἰς τήν ἀπόλαυσιν τῶν ἐπουρανίων πνευματικῶν ἀγαθῶν.
Ἡ σπουδή διά τήν πρωτοκαθεδρίαν
Οἱ κεκλημένοι εἰς τό τραπέζι ἦσαν ὅλοι πρόσωπα ἐξέχοντα μεταξύ τῶν Ἰουδαίων. Ἀλλ’ ὁ Κύριος, ὁ ὁποῖος «οὐκ ἔβλεπεν εἰς πρόσωπον ἀνθρώπου» (Ματθ. κβ’ 16) καί δέν ἐχαρίζετο εἰς κανένα, ἀλλ’ ἔλεγε τήν ἀλήθειαν καί πρός τά ἄνω καί πρός τά κάτω, ἔδωκεν εἰς τούς ἐπισήμους καί ὑπερηφάνους τούτους Ἰουδαίους ὡραῖον μάθημα ταπεινόφρονος συμπεριφορᾶς: «Ἔλεγε δέ πρός τούς κεκλημένους παραβολήν, ἐπέχων πῶς τάς πρωτοκλισίας ἐξελέγοντο, λέγων πρός αὐτούς» (στίχ. 7).
Πᾶν ἄλλο πάθος τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου θά φανερωθῇ μόνον εἰς τήν εὐνοϊκήν δι’ αὐτό περίστασιν. Ἀλλ’ ἡ ὑπερηφάνεια εἶναι τό πάθος, πού φανερώνεται εἰς ὅλας σχεδόν τάς περιστάσεις καί τάς στιγμάς τῆς ζωῆς μας. Ὄχι μόνον ὅταν ἐπιδιώκῃ τάς ἀνωτέρας θέσεις καί τά ὑψηλά ἀξιώματα, ἀλλά καί ὅταν ὁμιλῇ καί ὅταν περιπατῇ καί ὅταν ἐργάζεται καί ὅταν ἀναπαύεται ὁ ὑπερήφανος, θά εὕρῃ τρόπον νά παρουσιάσῃ τόν ἑαυτόν του ἀνώτερον ἀπό τούς ἄλλους καί ἄξιον περισσοτέρας τιμῆς. Ἀκόμη καί ὅταν εἶναι ὁλοτελῶς μόνος του, εὑρίσκει τρόπους νά ὑπερηφανεύεται καί νά ἐπιδεικνύεται εἰς τόν ἑαυτόν του· νά ζητῇ ἀπό τόν ἑαυτόν του ἐπαίνους καί ἐπιδοκιμασίας, νά σχεδιάζῃ μεγαλοπρεπῆ σχέδια, νά φαντάζεται καταπληκτικάς ἐπιτυχίας, νά κτίζῃ πύργους κρυσταλλίνους, νά βλέπῃ πλήθη πού τόν θαυμάζουν καί τόν χειροκροτοῦν! – Πόσην μωρίαν καί ἀνοησίαν, ἀναγνῶστά μου, κρύπτομεν μέσα μας! – Δέν εἶναι, λοιπόν, παράδοξον ὅτι ὁ τοιοῦτος, ὅταν καλῆται εἰς γεύματα, εἰς συγκεντρώσεις, εἰς συναναστροφάς, θά ἐπιζητήσῃ τήν πρώτην θέσιν, τήν πρωτοκλισίαν καί πρωτοκαθεδρίαν, διά νά ἐπιδειχθῇ καί διά τῆς θέσεως ἀκόμη. Αὐτό ἀκριβῶς παρετήρησεν ὁ Κύριος εἰς τό δεῖπνον ἐκεῖνο, εἰς τό ὁποῖον ἐκλήθη ὑπό τοῦ ἄρχοντος Φαρισαίου. Ἔβλεπεν ὅτι καθένας ἀπό τούς προσκεκλημένους ἐφανέρωνεν ἀμέσως ὅτι εἶναι ὑπερήφανος Φαρισαῖος, διότι «ἐξελέγετο τάς πρωτοκλισίας(¹)», ἐδιάλεγε δηλαδή τήν καλυτέραν θέσιν· μόλις εἰσήρχετο εἰς τήν τραπεζαρίαν ἐξήταζε προσεκτικά τάς θέσεις, διά νά εὕρῃ τήν καλυτέραν, νά σπεύσῃ πρός αὐτήν, καί διά τῆς πράξεώς του αὐτῆς νά δώσῃ εἰς τούς ἄλλους νά ἐννοήσουν: «μή νομίσετε ὅτι εἶμαι κανένας κοινός καί τυχαῖος ἤ ὅμοιός σας· εἶμαι ἐξέχουσα προσωπικότης. Καί ἀπόδειξις…. ἡ θέσις πού καταλαμβάνω»!
Ἀλλ’ ἄς μή ὑποθέσῃ ὁ φίλος ἀναγνώστης ὅτι ἡ ὑπερηφάνεια τοῦ εἴδους αὐτοῦ ἦτο μία φαρισαϊκή μόνον μωρία καί δέν εἶναι φαινόμενον σημερινόν. Δυστυχῶς! Καί σήμερον πόσοι τοιοῦτοι χαρακτῆρες εἰς δημοσίας συγκεντρώσεις, εἰς διαλέξεις, εἰς κάθε τόπον – ἀκόμη καί εἰς αὐτήν τήν Ἐκκλησίαν, εἰς τόπον δηλαδή ὅπου λατρεύεται αὐτός ὁ Θεός καί ὅπου ὁ ἄνθρωπος ἔρχεται νά ζητήσῃ ἔλεος ἀπό τόν Θεόν – ζητοῦν τά πρῶτα καθίσματα, τήν μᾶλλον περίβλεπτον θέσιν, ἀπό τήν ὁποίαν ἔχουν νά δείξουν, ὄχι μόνον τήν φανταστικήν ἀξίαν των, ἀλλά καί τά φορέματα τά πολυτελῆ, τά κοσμήματα, τήν ὅλην τῆς ἐπιδείξεως ἐξάρτησιν. Πόσοι γίνονται ἀγῶνες καί φιλονεικίαι καί ζηλοτυπίαι καί δυσαρέσκειαι διά τήν θέσιν! Δέν εἶναι δέ σπάνιον γεγονός, ὅτι διακόπτονται φιλικαί σχέσεις καί σπείρονται τά ζιζάνια τῆς ἔχθρας ἐκ τοῦ ὅτι δέν ἐτίμησαν ἕνα τοιοῦτον χαρακτῆρα εἰς τό σπίτι τοῦ φίλου μέ τήν κατάλληλον θέσιν! Ἀλλ’ ἐπαναλαμβάνω τό πολύ θλιβερόν φαινόμενον, ὅτι καί οἱ τόποι τῆς μετανοίας, τῆς προσευχῆς, τῆς συντριβῆς, τῆς ταπεινώσεως – οἱ ναοί δηλαδή – γίνονται καί αὐτοί τόποι ἐπιδείξεως!
Ὁ Κύριος, λοιπόν, ὁ ὁποῖος μέ τόσην δριμύτητα ἐταλάνισε τήν μανίαν αὐτήν διά τῶν καυστικῶν ἐκείνων λέξεων: «οὐαί ὑμῖν τοῖς Φαρισαίοις, ὅτι ἀγαπᾶτε τήν πρωτοκαθεδρίαν ἐν ταῖς συναγωγαῖς(²) καί τούς ἀσπασμούς ἐν ταῖς ἀγοραῖς» (Λουκᾶ ια’ 43), θά ἐφαρμόσῃ τώρα τόν ἔλεγχον τοῦτον εἰς αὐτούς τούς ὁμοτραπέζους Του. Διότι, ὅταν εἰσῆλθεν εἰς τήν τραπεζαρίαν, ἔπιασε κἄποιαν γωνίαν καί «ἐπεῖχε πῶς τάς πρωτοκλισίας ἐξελέγοντο» οἱ κεκλημένοι· δηλαδή παρετήρει προσεκτικά πῶς ἐφρόντιζαν νά ἐξασφαλίσουν τήν καλυτέραν θέσιν.
«Ἐ π έ χ ω ν». Θά ἐχρειάζετο νά ἐπιστήσωμεν ἰδιαιτέρως τήν προσοχήν τοῦ ἀναγνώστου εἰς τήν λέξιν «ἐπέχων», μέ τήν ὁποίαν ὁ εὐαγγελιστής παρέστησε τήν προσεκτικήν παρατήρησιν τοῦ Κυρίου. Θέλει νά εἴπῃ ὅτι ὄχι μόνον παρετήρει ὁ Κύριος, ἀλλά ἐσημάδευε – καθώς θά ἐλέγομεν ἡμεῖς σήμερον – τήν διαγωγήν τῶν κεκλημένων. Νομίζουν πολλοί ὅτι ὁ Θεός παρακολουθεῖ καί δίδει σημασίαν μόνον εἰς τάς πράξεις μας ἐκείνας, πού γίνονται εἰς ἐξαιρετικόν τόπον καί χρόνον, ὄχι δέ εἰς ἄλλας περιστάσεις· ὅτι μᾶς παρακολουθεῖ μόνον ὅταν εὑρισκόμεθα εἰς τήν ἐκκλησίαν, ὡς ἐν παραδείγματι, ἤ μόνον ὅταν ἐκτελῶμεν κἄποιο σπουδαῖον καθῆκον. Καί ὅμως εἶναι βεβαιότατον ὅτι μᾶς παρακολουθεῖ προσεκτικά καί εἰς τάς πλέον κοινάς καί καθημερινάς πράξεις καί περιστάσεις τῆς ζωῆς μας· ὅπως ἐδῶ ὁ Χριστός εἰς τό φαγητόν, δηλαδή εἰς μίαν πρᾶξιν τῆς ζωῆς μας τόσον κοινήν καί συχνήν, παρηκολούθει τήν συμπεριφοράν τῶν κεκλημένων. Τόσον, λοιπόν, ὅταν εἶσαι μαζῇ μέ ἄλλους, ὅσον καί ὅταν εἶσαι μόνος σου, σέ παρακολουθεῖ πῶς κάθεσαι, πῶς ὁμιλεῖς, πῶς σκέπτεσαι, τί ἐπιθυμεῖς. Διότι εἰς ὅλα αὐτά φανερώνεις ποῖος εἶσαι, ποῖαι ἀρεταί ἤ ποῖαι κακίαι κατέχουν τήν ψυχήν σου. Ἐάν, καθώς ἔλεγαν οἱ ἀρχαῖοι, «χαρακτήρ ἀνδρός ἐκ λόγου γνωρίζεται», πολύ περισσότερον γνωρίζεται, ὅταν λόγοι καί τρόποι καί στάσεις καί κινήσεις καί ἐνέργειαι συνδυάζωνται. Καί ὄχι μόνον παρακολουθεῖ, ἀλλά «ἐπέχει», σημαδεύει ὅλας αὐτάς τάς ἐκδηλώσεις τοῦ ἐσωτερικοῦ μας ἀνθρώπου.
Ἀπατώμεθα, λοιπόν, ὅταν νομίζωμεν ὅτι ἔχομεν νά κάμωμεν μόνον μέ τόν ἑαυτόν μας, ἤ μόνον μέ τούς ἄλλους ἀνθρώπους. Καί ὅτι ὅταν ἐκείνους τούς πείσωμεν ἤ τούς ἀπατήσωμεν, ἐπετύχαμεν τόν σκοπόν μας· ἤ ὅταν ἐκείνων τά βλέμματα ἀποφύγωμεν, ἀπηλλάγημεν ἀπό κάθε κίνδυνον. Ἀλλοίμονον! Ὑπάρχει, ὅπως εἴπομεν καί εἰς ἄλλο μέρος τοῦ βιβλίου τούτου, μάτι ἄγρυπνον, προσεκτικόν, ἀκοίμητον, πού βλέπει τά πάντα καί εἰσχωρεῖ εἰς τά βάθη τῆς καρδίας μας. καί τό ὁποῖον εἶναι ἀδύνατον νά διαφύγῃς, ἀδύνατον νά ἀπατήσῃς, ἀδύνατον νά δωροδοκήσῃς. Εἶναι τό μάτι τοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι πανταχοῦ παρών. Θά ἦτο δέ χιλιάκις προτιμότερον νά σέ ἔβλεπαν ὅλα τά ἑκατομμύρια τῶν ἀνθρώπων, παρά νά σέ βλέπει Ἐκεῖνος, ἐνώπιον τοῦ ὁποίου θά δώσωμεν λόγον ἐπί τῇ βάσει τῶν λόγων μας καί τῶν ἔργων μας καί τῶν ἐπιθυμιῶν μας, τάς ὁποίας «ἐπέχει» καί σημειώνει εἰς τά ἀθάνατα βιβλία τῆς μνήμης Του (ἰδέ Ἀποκ. κ’ 12).
Ἡ μωρία τῶν ὑπερηφάνων καί ἡ φρόνησις τῶν ταπεινῶν
Ἡ μωρία καί ἡ ἀνοησία τῶν ὑπερηφάνων, ποῦ ἐκλέγουν τάς πρώτας θέσεις, ἀποδεικνύεται ἀπό ὅσα ὁ Κύριος ἐκθέτει εἰς τήν παραβολήν. Ἰδού τί λέγει: «Ὅταν κληθῇς ὑπό τινος εἰς γάμους, μή κατακλιθῇς εἰς τήν πρωτοκλισίαν· μήποτε ἐντιμότερός σου ᾖ κεκλημένος ὑπ’ αὐτοῦ, καί ἐλθών ὁ σέ καί αὐτόν καλέσας ἐρεῖ σοι, δός τούτῳ τόπον· καί τότε ἄρξῃ μετ’ αἰσχύνης τόν ἔσχατον τόπον κατέχειν» (στίχ. 8, 9).
Ὁ ὑπερήφανος, ἐπιζητῶν πάντοτε ὑψηλότερα ἀπό τήν ἀξίαν του, εὑρίσκει πολλάκις τά ὅλως ἀντίθετα. Ἀντί νά ὑψωθῇ ἀπό τούς ἀνθρώπους, καταβιβάζεται καί ἐξευτελίζεται. Ἐάν οἱ καπνοί τῆς ὑπερηφανείας καί τῆς ὑψηλῆς ἰδέας, πού ἔχει διά τόν ἑαυτόν του, δέν τόν ἐσκότιζαν, θά ἔπρεπε, μόλις εἰσῆλθεν εἰς τήν αἴθουσαν, νά σκεφθῇ ὅτι ἐνδέχεται νά ἐκάλεσαν ἄλλον «ἐντιμότερόν του»· ἐνδέχεται νά ἐκάλεσαν ἄλλον ἀνώτερόν του, ὄχι μόνον εἰς τήν ἐκτίμησιν τοῦ οἰκοδεσπότου, ἀλλ’ ἀνώτερον διά τήν πραγματικήν ἀξίαν καί τά προσόντα του. Καί φυσικά, ὅταν τοιοῦτος κεκλημένος ἔλθῃ, ὁ οἰκοδεσπότης ἤ ὁ τελετάρχης, ὁ ὁποῖος θά ἰδῇ ὅτι ὁ ἐπίσημος αὐτός δέν εὑρίσκει τήν ἁρμόζουσαν εἰς τήν ἀξίαν του θέσιν, θά πλησιάσῃ τόν ὑπερήφανον, πού ἐτόλμησε νά καταλάβῃ τήν πρώτην θέσιν, καί θά τοῦ εἴπη: «δ ό ς τ ο ῦ τ ῳ τ ό π ο ν»· σέ παρακαλῶ, δόσε τήν θέσιν σου εἰς τόν κύριον δεῖνα, διότι εἰς αὐτόν ἁρμόζει ἡ θέσις αὐτή.
Φαντάζεται ὁ καθένας τώρα, ὁπόσην ἐντροπήν καί αἰσχύνην ἐδημιούργησεν εἰς τόν ὑπερήφανον ἡ μωρία τῆς ὑπερηφανείας του. Αὐτός, ὁ ὁποῖος προσεπάθει νά τόν ἰδοῦν ὅλοι, ὅταν κατέλαβε τήν πρώτην θέσιν· αὐτός, ὁ ὁποῖος συχνά πυκνά ἐσηκώνετο ἀπό τήν θέσιν του ὄρθιος καί ἐγύριζε παντοῦ τά βλέμματά του καί διώρθωνε τήν θέσιν τῶν κοσμημάτων του καί ἐδυνάμωνεν εἰς τάς συνομιλίας τήν φωνήν του, διά νά μή μείνῃ μάτι πού νά μή τόν ἰδῇ καί νά μή τόν θαυμάσῃ· αὐτός τώρα ἐξευτελίζεται ἐμπρός εἰς ἐκείνους, ἀπό τούς ὁποίους μέχρι τῆς στιγμῆς ἐπεζήτει μέ κάθε τρόπον νά τόν ἴδουν! «Κ α ί τ ό τ ε ἄ ρ ξ ῃ μ ε τ’ α ἰ σ χ ύ ν η ς τ ό ν ἔ σ χ α τ ο ν τ ό π ο ν κ α τ έ χ ε ι ν», κατεντροπιασμένος θά καταλάβης τήν τελευταίαν θέσιν, λέγει ὁ Κύριος. Ἰδού πῶς πληγώνονται ὅσοι ἔχουν ὑψηλήν ἰδέαν καί δέν θέλουν νά ἐννοήσουν ὅτι ὑπάρχουν καί ἄλλοι ἀνώτεροί των! Πόσον θλίβονται ἀπό τοιαῦτα παθήματα! Πόσην ταραχήν καί ἀνησυχίαν τούς φέρει κατόπιν ἡ ἀνάμνησις τῆς προσβολῆς, πού ἔπαθαν! Ἀλλά καί πόσας σκέψεις μίσους καί ἀντιπαθείας καί ἐκδικήσεως!
Καί εἴθε νά ἦτο αὐτή μόνον ἡ τιμωρία τῆς μωρᾶς ἐπιδείξεώς των. Ἡ ἱστορία καί ἡ πεῖρα ἀποδεικνύει ὅτι οἱ φιλόδοξοι ἐκεῖνοι, πού ἔθεσαν ὡς μίαν τῶν κυριωτέρων φροντίδων των πῶς νά ἐπιδεικνύωνται, πῶς νά ἀκούουν κολακείας καί ψευδεῖς θαυμασμούς· οἱ κενόδοξοι ἐκεῖνοι, πού ἔθεσαν ὡς σκοπόν τῆς ζωῆς των πῶς νά ὑψωθοῦν περισσότερον, διά νά ἔχουν πλῆθος ἀνθρώπων ὑποτεταγμένων καί ἑτοίμων εἰς προσκύνησίν των καί εἰς λατρείαν των, ὄχι ἁπλῶς κατῃσχύνθησαν καί κατεντροπιάσθησαν καί κατέπεσαν, ἀλλά κυριολεκτικῶς συνετρίβησαν. Ἡ Ἁγία Γραφή ὁμιλεῖ περί τοῦ βασιλέως ἐκείνου τῶν Βαβυλωνίων, τοῦ Ναβουχοδονόσορος, ὁ ὁποῖος ἔφθασεν εἰς τοιοῦτον σημεῖον ἑωσφορικῆς ἐπάρσεως καί ὑπερηφανείας, ὥστε ἐζήτησε νά λατρεύσῃ ὅλος ὁ λαός τήν εἰκόνα του. Καί ὅμως κατέπεσεν εἰς τοιοῦτο σημεῖον ἀθλιότητος, ὥστε ἔβοσκεν ὡς ζῶον χόρτον εἰς τήν ἔρημον (ἰδέ Δανιήλ δ’ 30). Πόσοι Ρωμαῖοι αὐτοκράτορες ἐθεοποίησαν ἑαυτούς, ἀλλά κατέπιπτον ἔπειτα ἀπό τό μαχαῖρι τοῦ πρώτου συνωμότου! Εἴδομεν ἄλλωστε καί εἰς τήν νεωτέραν ἱστορίαν, ἀκόμη καί εἰς τάς ἡμέρας μας, δοῦκας καί βαρώνους καί βασιλεῖς καί αὐτοκράτορας, πού ἐφοβέριζαν τόν κόσμον ὅλον, νά καταντήσουν εἰς τήν εὐτελῆ θέσιν τοῦ ἀνισχύρου ἰδιώτου. Αὐτό εἶναι τό σύνηθες κατάντημα τῶν ὑπερηφάνων. Ἀσυγκρίτως δέ θλιβερώτερον εἰς τήν ἄλλην ζωήν. Διότι αὐτή καθ’ ἑαυτήν ἡ ὑπερηφάνεια εἶναι προσβολή κατά τοῦ Θεοῦ, εἶναι λατρεία τήν ὁποίαν προσφέρει ὁ ὑπερήφανος εἰς τόν ἑαυτόν του· συνοδεύεται δέ πάντοτε μέ πλεῖστα ἄλλα ἁμαρτήματα· ἤ μᾶλλον εἶναι ἡ ρίζα καί ἡ αἰτία παντός ἁμαρτήματος καί παντός ἐγκλήματος. Ὁ ὑπερήφανος, ὅταν μέν δέν ἔχῃ ἐξουσίαν, θά φθονήσῃ, θά κατακρίνῃ, θά δολοφονήσῃ μέ τήν συκοφαντικήν του γλῶσσαν κάθε ἄλλον, πού διεκδικεῖ δόξαν καί γίνεται ἐμπόδιον εἰς τούς φιλοδόξους σκοπούς του. Ὅταν δέ ἔχῃ ἐξουσίαν – ὤ τότε! – θά ἐξοντώσῃ κάθε ἀντίπαλον φιλόδοξον. Πόσοι φόνοι καί δολοφονίαι καί συνωμοσίαι καί ἐγκληματικαί ἐνέργειαι καί πόλεμοι ἔγιναν, διά νά ἱκανοποιηθοῦν ἄνθρωποι ἀχαλινώτως φιλόδοξοι, οἱ ὁποῖοι ἔθρεψαν τήν μανίαν τῆς φιλοδοξίας είς τήν ψυχήν των! Πῶς, λοιπόν, νά μή τιμωρηθοῦν ἀπό τόν Θεόν τοιοῦτοι ἐγκληματίαι;
Ἀντιθέτως ἡ σοφία καί ἡ φρόνησις τῶν ταπεινῶν δεικνύεται εἰς τήν διαγωγήν, πού ἐκθέτει ὁ Κύριος εἰς τόν εὐθύς ἀμέσως στίχον. Ἰδού τί λέγει: «Ἀλλ’ ὅταν κληθῇς, πορευθείς ἀνάπεσον εἰς τόν ἔσχατον τόπον· ἵνα, ὅταν ἔλθῃ ὁ κεκληκώς σε, εἴπῃ σοι, φίλε προσανάβηθι ἀνώτερον· τότε ἔσται σοι δόξα ἐνώπιον τῶν συνανακειμένων σοι» (στίχ. 10). Ὅταν σέ καλέσουν, λέγει, σύ λάβε τήν τελευταίαν θέσιν εἰς τό τραπέζι, ὄχι σκοπίμως διά νά σέ ἀναβιβάσουν εἰς καλυτέραν θέσιν, ἀλλά μέ τό φρόνημα ὅτι οὐδόλως μέν ἔχει νά ἐλαττωθῇ ἡ ἰδική σου ἀξία ἐκ τῆς ταπεινῆς θέσεως, ἐνδέχεται δέ ὁ φίλος σου νά ἔχῃ κεκλημένους καί ἄλλους ἀνωτέρους σου κατά τήν ἀξίαν. Καί ἡ πρᾶξίς σου αὐτή θά ἀποδειχθῇ ἀμέσως σοφή· διότι ἀφ’ ἑνός μέν ἡ ἀληθής ταπείνωσις καί ἡ χριστιανική μετριοφροσύνη οὐδέποτε ἐξευτελίζει, ἔστω καί ἄν κατέχῃς τήν κατωτάτην θέσιν· ἀφ’ ἑτέρου δέ καί τιμήν φέρει. Ὁ οἰκοδεσπότης δηλαδή βλέπων τήν ταπείνωσίν σου – ἡ ὁποῖα ἄς σημειωθῇ ὅτι εὐχαριστεῖ καί ὑποχρεώνει ὅλους – θά σπεύσῃ νά σοῦ ἀποδώσῃ θέσιν ἀνωτέραν. Καί τότε οἱ ἄλλοι προσκεκλημένοι θά σέ ἐκτιμήσουν περισσότερον, διότι θά ἴδουν εἰς τό πρόσωπόν σου ἕνα ἄνθρωπον ἀνωτέρας ἀξίας ἀπό ὅ,τι σέ ἐνόμιζαν πρότερον· θά ἴδουν ἕνα ταπεινόν καί ἀξιαγάπητον χαρακτήρα.
Καί εἶναι μέν ἀληθές ὅτι ὁ ταπεινός δέν ταπεινοφρονεῖ διά νά τιμηθῇ καί νά δοξασθῇ ἀπό τούς ἀνθρώπους. Τοιαύτη ταπεινοφροσύνη θά ἔπαυε νά εἶναι ἀρετή καί θά κατήντα παιδική προσποίησις· διότι ὁ ταπεινός, ἔχων φρόνημα τοιοῦτον εἰς τήν καρδίαν του καί ἐκ πεποιθήσεως, «τῇ ταπεινοφροσύνῃ ἠγεῖται ὑπερέχοντας ἑαυτοῦ» τούς ἄλλους (Φιλιπ. β’ 3). Ἐν τούτοις ὅσον αὐτός ταπεινώνεται, τόσον καί τό κέρδος του θά εἶναι μεγαλύτερον. Εἶναι ἀποδεδειγμένον ἀπό τά πράγματα, ὅτι ἡ ἀρίστη ὁδός τῆς ὑψώσεως εἶναι ἡ ταπείνωσις. Ὅσον χαμηλότερα θέτει κανείς τήν περί τοῦ ἑαυτοῦ του ἰδέαν, τόσον ὁ Θεός τόν ἐξυψώνει· διότι ὁ Θεός κρίνει ἀνεξαρτήτως τῆς ἰδέας τήν ὁποίαν ἡμεῖς ἔχομεν δία τόν ἑαυτόν μας. Ὅσον μεγαλυτέρα εἶναι ἡ ἀφάνεια, εἰς τήν ὁποίαν κρύπτει τόν ἑαυτόν του, τόσον μεγαλυτέρα ἡ λαμπρότης, μέ τήν ὁποίαν ὁ Θεός θά τόν παρουσιάσῃ καί ἐδῶ εἰς τήν γῆν εἰς τά ὄμματα τῶν ἀνθρώπων, ἄν μή τῶν συγχρόνων ἀνθρώπων, πάντως εἰς τά ὄμματα τῶν μεταγενεστέρων. Οἱ μεγαλύτεροι ἅγιοι, τούς ὁποίους ἡμεῖς τιμῶμεν καί θαυμάζομεν, ἦσαν οἱ περισσότερον ταπεινοί. Καί οἱ περισσότερον εὐτυχεῖς εἰς τόν παρόντα κόσμον ἦσαν οἱ ταπεινοί, οἱ ὁποῖοι ἐκράτησαν ἐν μέσῳ καί τῶν μεγαλυτέρων τιμῶν, ἀλλά καί τῶν μεγαλυτέρων περιφρονήσεων καί παραγκωνισμῶν, τόν θησαυρόν ἐκεῖνον τῆς γαλήνης καί τῆς εἰρήνης, τόν ὁποῖον δημιουργεῖ ἡ ταπείνωσις.
Ἀλλ’ ἡ δόξα αὐτή τήν ὁποίαν κερδίζει ἐδῶ ὁ ταπεινός εἶναι μία σταγών, εἶναι ἕνα φύλλον δάφνης, ἐμπρός εἰς τόν θησαυρόν τῆς ἀφθάρτου δόξης, τήν ὁποίαν εἰς τήν ἄλλην ζωήν – ἐκεῖ κυρίως – ὁ Θεός ἔχει ἑτοιμάσει διά τούς ταπεινούς. Ὅπως ὁ Θεός ὑπερύψωσε τόν Χριστόν – καί ὡς ἄνθρωπον – ἀκριβῶς διότι ἐταπείνωσεν ἑαυτόν εἰς βάθος ἄμετρον ταπεινώσεως (Φιλιπ. β’ 6 – 9), οὕτω θά ὑψώσῃ καί κάθε Χριστιανόν, πού μιμεῖται καί ἀκολουθεῖ τόν Χριστόν εἰς ὅλα, καί μάλιστα εἰς τήν ταπείνωσιν. Τοῦτο ἄλλως τε βεβαιώνει καί αὐτός ὁ Κύριος εἰς τόν τελευταῖον τῆς παραβολῆς στίχον: «ὅτι πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτόν, λέγει, ταπεινωθήσεται··καί πᾶς ὁ ταπεινῶν ἑαυτόν υψωθήσεται»(³) (στίχ. 11).
Τό γενικώτερον δίδαγμα τῆς παραβολῆς.
Ἡ περίστασις, κατά τήν ὁποίαν ὁ Κύριος εἶπε τήν παραβολήν, ἐπέβαλε νά λεχθῇ καί ἄλλο ἀκόμη δίδαγμα χρησιμώτατον, τόσον διά τόν οἰκοδεσπότην ἐκεῖνον, ὅσον καί διά πολλούς σημερινούς Χριστιανούς. Ἀφοῦ ἔδωκε τό πολύτιμον περί ταπεινοφροσύνης δίδαγμα εἰς τούς ὑπερηφάνους κεκλημένους, ἔπρεπε νά μή ἀφήσῃ καί τόν οἰκοδεσπότην χωρίς μάθημα πνευματικόν. Διά τοῦτο «ἔλεγε καί τῷ κεκληκότι αὐτόν, ὅταν ποιῇς ἄριστον ἤ δεῖπνον, μή φώνει τούς φίλους σου, μηδέ τούς ἀδελφούς σου, μηδέ τούς συγγενεῖς σου, μηδέ γείτονας πλουσίους· μήποτε καί αὐτοί σέ ἀντικαλέσωσι, καί γένηταί σοι ἀνταπόδομα. Ἀλλ’ ὅταν ποιῇς δοχήν, κάλει πτωχούς, ἀναπήρους, χωλούς, τυφλούς· καί μακάριος ἔσῃ· ὅτι οὐκ ἔχουσιν ἀνταποδοῦναί σοι· ἀνταποδοθήσεται γάρ σοι ἐν τῇ ἀναστάσει τῶν δικαίων» (στίχ. 12 – 14).
Τό γενικώτερον νόημα τῶν λόγων αὐτῶν τοῦ Κυρίου εἶναι τοῦτο· ἀσυγκρίτως ἀνώτερον καί ὠφελιμώτερον εἶναι νά χρησιμοποιῇ κανείς τά χρήματά του καί τά ὑλικά ἀγαθά του εἰς ἔργα φιλανθρωπίας καί ἐλεημοσύνης, παρά νά δαπανᾷ εἰς μεγαλοπρεπῆ δεῖπνα καί πολυτελεῖς δεξιώσεις καί πολυδαπάνους πράξεις ἐπιδείξεως. Εἰδικώτερον δέ εἰς τά λόγια αὐτά τοῦ Κυρίου βλέπομεν:
Πρῶτον π ο ῖ α ἀ ν ω φ ε λ ή ς κ α ί ε π ι ζ η μ ί α φ ι λ ο ξ ε ν ί α. Ὅταν κάνῃς, λέγει, δεῖπνα καί τραπέζια, μή καλῇς τούς φίλους σου κλπ. Μέ τούς λόγους αὐτούς δέν ἀπαγορεύει βέβαια νά φιλοξενῶμεν τούς φίλους καί τούς συγγενεῖς. Διότι ὑπάρχουν περιστάσεις, κατά τάς ὁποίας ἡ καλλιέργεια ἀγαθῶν σχέσεων φιλίας καί στενωτέρου συνδέσμου ἐπιβάλλει καί τοιαῦτα μέσα εἰς ἐκείνους, ποῦ δύνανται νά τά χρησιμοποιοῦν μέ ἁπλότητα καί εἰλικρινῆ συμπεριφοράν, διά νά δείξουν καί εἰς τά πράγματα τάς ἀγαθάς διαθέσεις των. Ἀλλά διδάσκει ὁ Κύριος ὅτι δέν πρέπει νά θεωρῇς ὑποχρέωσίν σου, ὅτι μόνον εἰς τοιούτου εἴδους δεῖπνα πρέπει νά δαπανᾷς, καί οὕτω νά δυσκολεύεσαι πλέον νά διαθέσῃς χρήματα διά σκοπούς ἀνωτέρους, ὅπως εἶναι ἡ φιλανθρωπία. Διότι, ὅταν ἐξοδεύῃς μόνον διά τοιούτους φίλους καί πλουσίους, ἀφ’ ἑνός μέν θά δαπανᾷς ἄφθονα, ἐφ’ ὅσον εἶναι γνωστόν ὅτι ἡ φιλοξενία πλουσίων ἀπαιτεῖ ἔξοδα μεγάλα – τά λουκούλλεια γεύματα συχνά γίνονται καί σήμερον, ἔχομεν δέ σύγχρονα γεγονότα, κατά τά ὁποῖα εἰς τοιαῦτα πολυτελῆ γεύματα ἐξωδεύθησαν ἑκατομμύρια δραχμῶν! – Ἀφ’ ἑτέρου δέ θά δημιουργῇς τόσον θόρυβον καί ἀνησυχίαν καί ἀναστάτωσιν εἰς τό σπίτι σου. Διότι αἱ προετοιμασίαι, αἱ συσκέψεις διά νά μή λείψῃ τίποτε καί ἐκτεθῇ ἡ οἰκογένεια ἤ διά νά ἀγορασθῇ κάθε σπάνιον, πού θά ἐκπλήξῃ τούς κεκλημένους, οἱ κόποι ὅλων τῶν μελῶν τῆς οἰκογενείας, εἶναι συνέπειαι ἀχώριστοι ἀπό τά τοιαῦτα γεύματα. Ἐπί πλέον αἱ ἀνησυχίαι μήπως οἱ κεκλημένοι δέν ηὐχαριστήθησαν, μήπως ἐπικρίνουν ἔπειτα τήν μαγειρικήν, τήν συμπεριφοράν τοῦ οἰκοδεσπότου, τῆς οἰκοδεσποίνης, τοῦ υἱοῦ, τῆς κόρης. Παρ’ ὅλας δέ τάς προφυλάξεις δέν λείπουν τά σχόλια καί αἱ ἐπικρίσεις. Κατά μέν τήν ὥραν τοῦ φαγητοῦ οἱ κεκλημένοι ἐξαντλοῦν τό λεξιλόγιον τῆς κολακείας· ἀλλ’ ὅταν φύγουν – ὤ τότε! – πόσα ἔχουν νά σύρουν καί νά σχολιάσουν! Εἶναι συνηθέστατον ἐπακολούθημα τῶν γευμάτων καί τῶν τεϊοποτικῶν ἐκείνων ἑσπερίδων, πού βλέπομεν διαφημιζομένας εἰς τάς ἐφημερίδας, τά σχόλια καί τά πικρά προϊόντα τῆς κακογλωσσιᾶς. Καί παρ’ ὅλον ὅτι τά μανθάνουν καί αὐτοί οἱ καλοῦντες καί δαπανῶντες· παρ’ ὅλον ὅτι πικραίνονται δι’ αὐτά, ἐν τούτοις εἶναι ὑποχρεωμένοι νά ὑποκύπτουν εἰς τήν ἐθιμοτυπίαν καί τάς ἀπαιτήσεις τῆς κοσμικῆς ζωῆς, νά καλοῦν δηλαδή εἰς νέα πάλιν γεύματα καί νά ὑποβάλλωνται εἰς νέας δαπάνας. Ὑπεδουλώθησαν, βλέπετε, εἰς τά κατά συνθήκην ψεύδη μιᾶς κοινωνικῆς ζωῆς τόσον προσποιητῆς καί ὑποκριτικῆς, ἀπό τήν ὁποίαν δέν ἔχουν τήν δύναμιν νά ἐλευθερωθοῦν. Συμβαίνει δέ πολλάκις νά χρεώνονται, νά στεροῦν τάς οἰκογενείας των, νά δημιουργοῦν οἰκογενειακά δράματα, διά νά ἀνταποκριθοῦν εἰς τοιούτου εἴδους ἐπιδείξεις.
Ἀλλ’ ἀκόμη διά τῶν λόγων αὐτῶν διδάσκει ὁ Κύριος ὅτι ἀπό τοιαύτας δαπάνας οὐδέν οὐσιαστικόν κέρδος ἔχει ν’ ἀποκομίσῃ ὁ φιλοξενῶν. Διότι καί εἰς περίπτωσιν, πού δέν συμβῇ κανέν ἐξ ὅσων ἐσημειώσαμεν προηγουμένως, θά δημιουργηθῇ ἡ ἑξῆς συνήθεια: Αὐτοί, τούς ὁποίους ἐκάλεσες σήμερον, θά θεωρήσουν ὑποχρέωσίν των νά σοῦ ἀνταποδώσουν αὔριον τά ἴδια. Γεῦμα, λοιπόν, σήμερον εἰς τό σπίτι σου, γεῦμα αὔριον εἰς τό σπίτι τοῦ δεῖνα κεκλημένου· γεῦμα μεθαύριον εἰς τό σπίτι τοῦ ἄλλου. Καί τοιουτοτρόπως ἐπαναλαμβάνονται αἱ θυσίαι εἰς τήν κοιλίαν, αἱ ἱκανοποιήσεις τῶν αἰσθήσεων, τά πλούσια φαγοπότια, τά ὁποῖα μεταβάλλουν τόν ἄνθρωπον εἰς ἕνα ὑλιστήν καί σαρκολάτρην, πού δέν προσδοκᾷ καί δέν ἐλπίζει κανέν ἄλλο ἀνώτερον κέρδος ἀπό τόν χορτασμόν τῆς κοιλίας!
Δεύτερον π ο ί α ἡ ἐ π ι κ ε ρ δ ή ς φ ι λ ο ξ ε ν ί α. «Ἀ λ λ’ ὅ τ α ν π ο ι ῇ ς δ ο χ ή ν, κ ά λ ε ι π τ ω χ ο ύ ς, ἀ ν α π ή ρ ο υ ς…», λέγει ὁ Κύριος. Ὅταν κάμνῃς γεύματα, νά καλῇς πτωχούς καί στερουμένους, ἀνθρώπους πάσχοντας καί ἀνικάνους νά εὕρουν πόρον ζωῆς. Δι’ αὐτούς δέν χρειάζονται κόποι μεγάλοι, οὐδέ φαγητά σπάνια καί πολυτελῆ. Ἀρκοῦν πολύ ὀλίγα καί πρόχειρα φαγητά. Δέν χρειάζονται δι’ αὐτούς δαπάναι ἀνώτεραι τῶν δυνάμεών σου. Εἶναι δυνατόν μέ τό ἥμισυ, μέ τό ἕν τρίτον τῆς δαπάνης, πού γίνεται δι’ ἕνα τραπέζι πλουσίων, νά τραφοῦν πολλοί πτωχοί. Δέν ἔχουν αὐτοί νά σοῦ ἀνταποδώσουν γεύματα καί φαγητά – ὁπότε δέν θά εἶχες κανέν κέρδος – ἀλλά θά σέ ἀνταμείψουν μέ προσευχάς καί παρακλήσεις πρός τόν Θεόν, διά νά σέ εὐλογῇ Ἐκεῖνος πλουσίως. Θά ἐκφράζουν εἰλικρινεῖς καί ἐγκαρδίους εὐχαριστίας διά τά πλέον λιτά φαγητά, διά τά ὁποῖα, ἐάν τά προσέφερες εἰς κεκλημένον πλούσιον, θά ἤκουες τόσας καί τόσας κατηγορίας, διότι θά ἐθεώρει μεγάλην προσβολήν ὅτι τόσον πτωχά φαγητά τοῦ παρουσίασες. Ἐνῷ, λοιπόν, ὁ πλούσιος θά ἐπικρίνῃ καί τά καλύτερα φαγητά, ὁ πτωχός θά ἀναπέμπῃ εὐχαριστίας εἰς τόν Θεόν καί θά διαλαλῇ παντοῦ τήν καλωσύνην σου καί διά τά λιτότερα. Ἰδού τό κέρδος. Ἀλλά δέν θά περιορισθῇ ἕως ἐδῶ τό κέρδος. «Μ α κ ά ρ ι ο ς ἔ σ ῃ, λ έ γ ε ι ὁ Κ ύ ρ ι ο ς, ὅ τ ι ἀ ν τ α π ο δ ο θ ή σ ε τ α ί σ ο ι ἐ ν τ ῇ ἀ ν α σ τ ά σ ε ι τ ῶ ν δ ι κ α ί ω ν».
Ἡ ζωή μας δέν περιορίζεται εἰς τά ὀλίγα χρόνια τῆς παρούσης ζωῆς· ἐκτείνεται αἰώνιος πέραν τοῦ τάφου, ἀπό τοῦ ὁποίου θά ἀναστηθοῦν καί τά νεκρά σώματά μας. Καί ἐνῷ ὅλα τά ἄλλα, διά τά ὁποῖα ἐξώδευες καί ἐκοπίαζες ἐδῶ εἰς τήν γῆν, θά ἀποδειχθοῦν ὁλοτελῶς μάταια, ὅσα ἐξώδευες διά πτωχούς, δι’ ἔργα ἐλεημοσύνης, φιλανθρωπίας, σωτηρίας ψυχῶν, αὐτά θά μένουν κεφάλαια ἀσφαλῆ, κεφάλαια, πού θά σέ κάμουν ἀληθῶς «μακάριον» καί θά σοῦ δημιουργήσουν θησαυρούς αἰωνίου χαρᾶς καί εὐτυχίας. Ἰδού ποῖον εἶναι τό νόημα τῶν λόγων τούτων τοῦ Κυρίου, μέ τούς ὁποίους κλείει τήν παραβολήν.
Ἤκουσε καί ἀκούει ὁ φίλος ἀναγνώστης συχνά, ὅτι θεωροῦνται ἔξυπνοι καί μυαλωμένοι ἄνθρωποι οἱ πλούσιοι ἐκεῖνοι οἰκονομολόγοι, πού εἰξεύρουν νά τοποθετοῦν τά κεφάλαιά των κατά τρόπον ἀσφαλῆ, συγχρόνως δέ καί ἐπικερδῆ. Καί διαφημίζονται τά ὀνόματα τῶν ἐπιχειρηματιῶν ἐκείνων, πού εἶχαν πνεῦμα ἐπιχειρηματικόν καί κατώρθωσαν νά γίνουν πολυεκατομμυριοῦχοι. Καί ὅμως πλανῶνται οἰκτρά καί αὐτοί καί ὅσοι θαυμάζουν τήν οἰκονομολογικήν δεινότητά των. Θά ἀποθάνουν καί αὐτοί αὔριον· τά δέ ἑκατομμύριά των θά διασκορπισθοῦν ἀπό τούς κληρονόμους κατά τρόπον τόσον ἄθλιον, ὥστε νά μή εἰξεύρῃ κανείς ποῖον νά οἰκτείρῃ περισσότερον, κληροδότην ἤ κληρονόμους! Μή πλανώμεθα. Ὁ εὐφυής, ὁ ἀληθής σοφός εἶναι ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος, ὑπακούων εἰς τόν νόμον τοῦ Χριστοῦ, ἔζησεν ὡς Χριστιανός, διέθεσε δέ τά χρήματα, τά ὁποῖα τοῦ ἔδωκε τυχόν ὁ Θεός διά νά περιθάλψῃ πτωχούς καί ἐστερημένους, πάσχοντας καί θλιβομένους· διά νά συνεργήσῃ εἰς ἔργα ἀνώτερα, εἰς τόν φωτισμόν καί τήν σωτηρίαν ψυχῶν. Αὐτόν ὁ Χριστός, ὁ Θεός ὁ ἀληθινός, θεωρεῖ καί θά ἀναδείξῃ «μακάριον»!
(¹) Πρωτοκλισία εἶναι ἡ πρώτη θέσις, εἰς τήν ὁποίαν κατεκλίνετο ὁ μέλλων νά μετάσχῃ τοῦ δείπνου· διότι, ὅπως ἐσημειώσαμεν καί ἀλλαχοῦ (σελ. 137), κατά τήν ἐποχήν τοῦ Χριστοῦ εἰς τήν Ἀνατολήν ἔτρωγαν κεκλιμένοι, δηλαδή ἀκουμπισμένοι εἰς τό ἕνα πλευρό καί ἐξαπλωμένοι.
(²) Ἡ συναγωγή ἦτο ὁ τόπος τῆς προσευχῆς καί τῆς θρησκευτικῆς διδασκαλίας τῶν Ἰουδαίων.
(³) Τό ἀνεκτίμητον αὐτό λόγιον τοῦ Σωτῆρος ἀνεπτύχθη εἰς τήν παραβολήν τοῦ Τελώνου καί Φαρισαίου.
ΠΗΓΗ: «ΑΙ ΠΑΡΑΒΟΛΑΙ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ» ὑπό † Ἀρχιμανδρίτη Σεραφείμ Παπακώστα (Ἱεροκήρυκος τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ Ἀθηνῶν). Σελ. 190. Ἔκδοσις δευτέρα 1938. ΑΘΗΝΑΙ ΕΚΔΟΣΙΣ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΟΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ Η ’’ΖΩΗ’’.
