Κυροῦ Νικηφόρου Θεοτόκη, Ἀρχιεπισκόπου Ἀστραχανίου καί Σταυρουπόλεως
ΚΥΡΙΑΚΗ Α‘ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ
ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
(Ἰωάννου Α’, 44 – 52)
Λαμπρά πανήγυρις σήμερον, ὦ ἀδελφοί, καί ἔνδοξος καί σεβάσμιος ἡμέρα· σήμερον εὐφραίνονται πάντες οἱ ὀρθόδοξοι, βλέποντες ἀναστηλωμένην τήν θεανδρικήν εἰκόνα τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τῆς Παναγίας αὐτοῦ μητρός καί πάντων τῶν ἁγίων. Ἐξ ἀποστολικῆς βεβαίως παραδόσεως ἐστόλιζον οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοί τάς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας διά τῶν ἁγίων εἰκόνων, ὄχι θεοποιοῦντες οὔτε λατρεύοντες αὐτάς, ἀλλά δι’ αὐτῶν ἀναβιβάζοντες τόν νοῦν εἰς τά εἰκονιζόμενα καί προσκυνοῦντες καί ἀσπαζόμενοι αὐτάς διά τόν πόθον καί τήν ἀγάπην τῶν πρωτοτύπων. Τῶν δέ αἱρετικῶν ἡ ὑπερηφάνεια καί ἡ κακία ὄχι μόνον ἐσυκοφάντησε τῆς Ἐκκλησίας τόν ἅγιον σκοπόν, εἰποῦσα ὅτι λατρεύει τάς εἰκόνας, καθώς οἱ εἰδωλολάτραι τά εἴδωλα, ἀλλ’ ἐτόλμησε καί ἔπραξε κατά τῶν ἁγίων εἰκόνων ἔργον, τό ὁποῖον οὔτε κατά τοῦ μορφώματος ἑνός ἐπιγείου βασιλέως ἤ ἑνός ἡγεμόνος καί ἄρχοντος οὐδείς ποτε ἔπραξεν.
Ἔσχισαν οἱ δυσσεβεῖς, ἔκαυσαν, διά παντός τρόπου κατεφρόνησαν τάς ἁγίας εἰκόνας καί ἐγύμνωσαν ἀπό τοῦ στολισμοῦ αὐτῶν τάς Ἐκκλησίας· ἔπειτα καί διωγμούς φοβερωτάτους ἐκίνησαν κατά τῶν ἁγίων, τῶν σεβομένων τάς ἱεράς εἰκόνας. Καί οἱ μέν ἅγιοι ἄνδρες ἐβόων λέγοντες. Ἡμεῖς δέν λατρεύομεν τάς εἰκόνας ὡς θεούς, ἀλλά, βλέποντες αὐτάς, ἀναβιβάζομεν τόν νοῦν ἡμῶν εἰς τά ἀρχέτυπα, καί κατανυγόμενοι τήν καρδίαν, στηριζόμεθα εἰς τήν εἰς Χριστόν πίστιν, εἰς δέ τήν ἀποστολικήν παράδοσιν ἀκολουθοῦντες, σεβόμεθα αὐτάς καί ἀσπαζόμεθα καί σχετικῶς προσκυνοῦμεν· οἱ δέ αἱρετικοί οἱ ἄσπλαγχνοι, ταῦτα ἀκούοντες, ἔδερον αὐτούς ἀνελεήμονα, ἔσυρον εἰς τάς πλατείας, ἔκοπτον τάς γλώσσας αὐτῶν, κατέκλειον αὐτούς εἰς τάς φυλακάς, διά θανάτου ἀπρεποῦς αὐτούς κατεδίκαζον.
Ἐπεκράτησε δέ ὁ σκληρός οὗτος διωγμός ἀπό τῶν χρόνων τοῦ Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου, τοῦ πρώτου εἰκονομάχου, ἕως τῶν χρόνων Θεοφίλου τοῦ ἐσχάτου, δηλαδή ἔτη ἑκατόν καί περισσότερα. Τότε δέ, ἤτοι μετά τόν τοῦ Θεοφίλου θάνατον, ὁ ζῆλος τῆς εὐσεβεστάτης καί ἁγίας αὐτοῦ γυναικός, Θεοδώρας τῆς βασιλίδος, ἐστερέωσε τήν ὀρθοδοξίαν· αὐτή, ὅτε παρεστάθη ἐνώπιον αὐτῆς ὁ ἐν ἁγίοις Μεθόδιος πατριάρχης καί οἱ ὁμολογηταί καί ἀσκηταί, παρακαλοῦντες αὐτήν ἵνα ἀναστηλώσῃ τάς ἁγίας εἰκόνας, πρῶτον μέν ἠσπάσθη παρρησίᾳ τήν εἰκόνα τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, ἀναβοήσασα ἐνώπιον πάντων ταῦτα τά ἅγια λόγια· «Εἴ τις ταύτας οὐ προσκυνεῖ καί ἀσπάζεται σχετικῶς οὐ λατρευτικῶς, οὐχ ὡς Θεούς, ἀλλ’ ὡς εἰκόνας ἀρχετύπων, διά τόν πόθον, εἴη τό ἀνάθεμα».
Ἀκολούθως ἡ εὐσεβεστάτη βασίλισσα μετά παντός ἱερατείου καί τῶν ἁγίων ἀσκητῶν καί ὁμολογητῶν, καί παντός τοῦ ὀρθοδόξου λαοῦ ἐνήστευσε καί ἠγρύπνησεν ὅλην τήν πρώτην τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς ἑβδομάδα καί ἐζήτησε τόσον αὐτή ὅσον καί ὅλον τό πλῆθος τῶν χριστιανῶν τήν συγχώρησιν τοῦ ἀνδρός αὐτῆς Θεοφίλου· ταύτην δέ ἔλαβε διά τήν πίστιν καί τά δάκρυα αὐτῆς καί τῶν ἱερέων τάς δεήσεις· μετά δέ τοῦτο ἐλιτάνευσαν αὐτή καί ὁ υἱός αὐτῆς Μιχαήλ ὁ αὐτοκράτωρ καί οἱ ἱερωμένοι καί πᾶς ὁ λαός, βαστάζοντες τόν Τίμιον Σταυρόν καί τά ἅγια Εὐαγγέλια καί τάς σεβασμίας εἰκόνας καί ἀνακράζοντες τό «Κύριε ἐλέησον»· ἐκτελέσαντες δέ τήν θείαν λειτουργίαν, ἀνεστήλωσαν τάς ἁγίας εἰκόνας καί δι’ αὐτῶν ἐστόλισαν τήν Ἐκκλησίαν τοῦ Χριστοῦ.
Ἔκτοτε ὁ ἱερός Μεθόδιος καί οἱ ἅγιοι ὁμολογηταί ὥρισαν, ἵνα ἀνά πᾶν ἔτος καί κατά τήν πρώτην Κυριακήν τῶν Νηστειῶν τελῆται τούτου τοῦ ἁγίου ἔργου ἡ ἀνάμνησις, ἵνα μή πάλιν ὁ Σατανᾶς, πλανήσας τινάς, κατακρημνίσῃ εἰς τῆς εἰκονομαχίας τήν αἵρεσιν. Ταύτην λοιπόν τήν ἔνδοξον ἀνάμνησιν καί σωτήριον χαράν ἑορτάζουσα σήμερον ἡ ὀρθόδοξος τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, μακαρίζει μέν ὅσους ἐφύλαξαν ἀμώμητον τήν ὀρθοδοξίαν τῆς πίστεως, ἀναθεματίζει δέ τούς ταύτην ἀθετήσαντας, προβάλλει δέ καί τό ἀναγνωσθέν Εὐαγγέλιον, ὡς περιέχον τό παράδειγμα τῆς ὀρθῆς πίστεως τοῦ Φιλίππου καί τῆς σωτηρίου ὁμολογίας τοῦ Ναθαναήλ. Καί ἡμεῖς μέν ἄς προσπαθήσωμεν νά διερμηνεύσωμεν μετά πάσης ἐπιμελείας τά ἀναγνωσθέντα εὐαγγελικά λόγια, σεῖς δέ προσηλώσατε τήν προσοχήν τοῦ νοός σας διά νά καρποφορήσωσιν εἰς σᾶς τόν καρπόν τῆς σωτηρίας.
Ὠφέλιμα καί σωτήρια εἶναι πάντα τά λόγια τοῦ σημερινοῦ Εὐαγγελίου· οὗτος ὅμως ὁ λόγος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, «πρό τοῦ σε Φίλιππον φωνῆσαι, ὄντα ὑπό τήν συκήν εἶδόν σε» (Ἰωάν. α’, 49), πολλήν καί μεγάλην ὠφέλειαν προξενεῖ εἰς πάντας τούς πιστούς. Οὗτος ὁ λόγος εἵλκυσε μέν τότε τόν Ναθαναήλ εἰς τήν πίστιν τοῦ Χριστοῦ, εἰς δέ τούς πιστούς ἐμφυτεύει μέχρι τῆς σήμερον δύο μεγάλας ἀρετάς, δηλαδή τόν φόβον τοῦ Θεοῦ καί τήν πρός τόν Θεόν ἐλπίδα. Ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ ἐμποδίζει ἡμᾶς ἀπό πάσης ἁμαρτίας· ἡ πρός τόν Θεόν ἐλπίς ὄχι μόνον στηρίζει ἡμᾶς εἰς τήν ἐργασίαν τῶν θείων αὐτοῦ ἐντολῶν, ἀλλά καί παραμυθίαν μεγάλην φέρει εἰς τήν καρδίαν ἡμῶν εἰς πάσας τάς θλιβεράς περιστάσεις τῆς παρούσης ζωῆς.
Ὁ Θεός ἄπειρον ἔχων τήν οὐσίαν εἶναι πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν. «Ποῦ πορευθῶ ἀπό τοῦ πνεύματός σου», ἔλεγεν ὁ ἅγιος προφήτης Δαβίδ, «καί ἀπό τοῦ προσώπου σου ποῦ φύγω; Ἐάν ἀναβῶ εἰς τόν οὐρανόν, σύ ἐκεῖ εἷ· ἐάν καταβῶ εἰς τόν ᾅδην, πάρει· ἐάν ἀναλάβω τάς πτέρυγάς μου κατ’ ὄρθρον καί κατασκηνώσω εἰς τά ἔσχατα τῆς θαλάσσης καί γάρ ἐκεῖ ἡ χείρ σου ὁδηγήσει με καί καθέξει με ἡ δεξιά σου» (Ψαλμ. ρλη’, 7 – 10). Τοῦτο τό μυστήριον δέν χωρεῖ ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου διά τήν στενότητα αὐτοῦ· σκιωδῶς ὅμως καί ἀτελῶς κατανοοῦμεν αὐτό, βλέποντες τόν ἥλιον καί παρατηροῦντες τόν ἀέρα. Ὁ ἥλιος καί ὁ ἀήρ εἶναι δύο κτίσματα τοῦ Θεοῦ ὑλικά, ὡρισμένου ὄγκου, ἄψυχα· ὅμως ὁ ἥλιος τήν μέν ἡμέραν ἐξαπλώνει τάς ἀκτῖνας αὐτοῦ καί φωτίζει ὅλον τό ἕν ἡμισφαίριον τῆς γῆς, τήν δέ νύκτα ὅλον τό ἕτερον ἡμισφαίριον αὐτῆς, βλέπει δέ ὁ καθείς ἐπίσης καί τάς ἀκτῖνας καί ὅλον τόν ἥλιον· ὁ ἀήρ γεμίζει ὅλην τήν ἀτμοσφαῖραν καί περιλαμβάνει ὅλην τήν γῆν καί εὑρίσκεται εἰς πάντα τά μέρη αὐτῆς, δέν εἶναι δέ μέρος γῆς οὔτε τόπος εἰς τόν ὁποῖον δέν ὑπάρχει ἀήρ.
Βλέπε ὅμως τήν διαφοράν τῶν κτισμάτων καί τοῦ κτίστου· οὔτε ὁ ἥλιος οὔτε ὁ ἀήρ εἶναι ὅλος πανταχοῦ οὔτε ὅλος εἰς πᾶν μέρος· ὅπου δέ εἶναι, ἐκεῖ περιορίζονται· ὁ Θεός εἶναι ὅλος εἰς τόν σύμπαντα κόσμον καί ὅλος εἰς πᾶν μέρος τοῦ κόσμου οὐδόλως οὔτε ὑπό τοῦ ὅλου κόσμου οὔτε ὑπό τῶν μερῶν αὐτοῦ περιλαμβανόμενος. Ὁ ἥλιος καί ὁ ἀήρ οὔτε βλέπουν οὔτε ἀκούουν οὔτε διακρίνουν· ὁ Θεός βλέπει καί τά ἀπόκρυφα, ἀκούει καί τά μήπω ἐκφωνηθέντα λόγια, διακρίνει καί τά νοήματα. Ὁ Φίλιππος ὁμιλεῖ μετά τοῦ Ναθαναήλ κατά μόνας ὑποκάτω τῆς συκῆς· ὁ Θεός, καί πρίν ἤ ἀνοίξῃ τό στόμα αὐτοῦ ὁ Φίλιππος, βλέπει τόν Ναθαναήλ καί ἀκούει τά λόγια τοῦ Φιλίππου, «πρό τοῦ σε Φίλιππον φωνῆσαι, ὄντα ὑπό τήν συκῆν εἶδόν σε» (Ἰωάν. α’, 49) καί διακρίνει τήν εὐσέβειαν τοῦ νοός καί τήν καθαρότητα τῆς καρδίας τοῦ Ναθαναήλ. «Ἴδε», λέγει, «ἀληθῶς Ἰσραηλίτης, ἐν ᾧ δόλος οὐκ ἔστιν» (Αὐτόθ. 48).
Ἐκ τούτου τί μανθάνομεν ἡμεῖς; Ἐκ τούτου ἐγώ μανθάνω ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐνώπιόν μου διά παντός καί βλέπει πᾶσαν πρᾶξίν μου καί ἀκούει πάντα τά λόγιά μου καί ζυγοστατεῖ πᾶσαν ἐπιθυμίαν τῆς καρδίας μου καί ἐξερευνᾷ πάντα λεπτόν καί ἀπόκρυφον λογισμόν τοῦ νοός μου. Ὁ πατριάρχης Ἰακώβ, ὅταν ἐνόησεν ὅτι ὁ Θεός παρεστάθη ἐνώπιον αὐτοῦ, τόσον ἐτρόμαξεν, ὥστε μετά φόβου πολλοῦ ἐβόησεν· «Ὡς φοβερός ὁ τόπος οὗτος» (Γεν. κη’, 17). Τόν Μανωέ τόσος φόβος καί τρόμος περιέλαβεν, ὅτε ἐνόμισεν ὅτι ὁ Θεός παρεστάθη ἐνώπιον αὐτοῦ, ὥστε ἀπεφάσισεν ὅτι ἀποθνῄσκει καί αὐτός καί ἡ γυνή αὐτοῦ· «θανάτῳ ἀποθανούμεθα», ἔλεγε πρός αὐτήν, «ὅτι Θεόν εἴδομεν» (Κριτ. ιγ’, 22). Ὁ προφήτης Δανιήλ, ὅτε εἶδε τήν ὀπτασίαν τήν μεγάλην, ἐξέλιπον αἱ δυνάμεις αὐτοῦ καί ἔπεσεν εἰς τήν γῆν· κἄν δέ ἐνίσχυσεν αὐτόν ὁ ἄγγελος, εἰπών πρός αὐτόν· «Μή φοβοῦ, Δανιήλ» (Δαν. ι’, 12), καί πάλιν· «Μή φοβοῦ ἀνήρ ἐπιθυμιῶν» (Αὐτόθι 19), ὅμως ἀπό τοῦ φόβου αὐτοῦ ἐστράφησαν τά ἐντόσθια αὐτοῦ.
Ἐάν λοιπόν αὐτοί, ἄνθρωποι ὄντες ἅγιοι καί δίκαιοι, τόσον ἐφοβήθησαν, ὅταν ἐσυλλογίσθησαν ὅτι ὁ Θεός παρέστη ἐνώπιον αὐτῶν, πόσος καί ποῖος φόβος καί τρόμος πρέπει νά περιλαμβάνῃ τήν ψυχήν καί τήν καρδίαν ἐμοῦ τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὅταν συλλογίζωμαι ὅτι ὁ Θεός παρίσταται ἐνώπιόν μου; Ὅστις ἔχει πάντοτε τοῦτον τόν λογισμόν εἰς τόν νοῦν αὐτοῦ, ἐκεῖνος βέβαια οὐδέποτε ἁμαρτάνει, διότι πρῶτον φεύγει ἀφ’ ἡμῶν ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ καί ἔπειτα ἁμαρτάνομεν· διά τοῦτο ὁ μέν Προφητάναξ ἔλεγε περί τῶν ἁμαρτανόντων· «Οὐκ ἔστι φόβος Θεοῦ ἀπέναντι τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν» (Ψαλμ. ιγ’, 3), ὁ δέ ἅγιος ληστής ἤλεγχε τόν πονηρόν λῃστήν, λέγων· «Οὐδέ φοβῇ σύ τόν Θεόν;» (Λουκ. κγ’, 40).
Ποῖος ποτέ τολμᾷ νά καταφρονήσῃ τούς νόμους τοῦ βασιλέως ἤ νά πράξῃ μικράν ἀταξίαν ἔμπροσθεν τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ; διατί καθείς ἵσταται ἐνώπιον τοῦ ἐπιγείου βασιλέως μετά τοσαύτης συστολῆς, προσοχῆς, εὐταξίας καί εὐλαβείας; Τό διατί εἶναι φανερόν. Διότι φοβεῖται τήν ὀργήν καί τήν τιμωρίαν τοῦ παρισταμένου βασιλέως. Ἐάν λοιπόν, συλλογιζόμενος τήν τιμωρίαν τοῦ ἐπιγείου βασιλέως, δέν τολμᾷς οὔτε μικράν ἀταξίαν νά πράξῃς ἐνώπιον αὐτοῦ, πόσῳ μᾶλλον, ἐάν συλλογίζησαι τήν τιμωρίαν τοῦ ἐπουρανίου Βασιλέως καί Θεοῦ, δέν θά τολμήσῃς νά πράξῃς τήν ἀνομίαν καί τήν ἁμαρτίαν ἔμπροσθεν εἰς τούς ὀφθαλμούς αὐτοῦ;
Τήν μέν τιμωρίαν τοῦ ἐπιγείου βασιλέως ἴσως δυνηθῇς νά ἀποφύγῃς, ἐπειδή ἡ δύναμις καί ἡ ἐξουσία αὐτοῦ εἶναι περιωρισμένη, ἀπό δέ τῆς παιδείας τοῦ ἐπουρανίου Βασιλέως κατ’ οὐδένα τρόπον δύνασαι νά φυλαχθῇς, ἐπειδή ἡ δύναμις αὐτοῦ εἶναι παντοδύναμος, τό κράτος αὐτοῦ ἀπροσμάχητον, ἡ ἐξουσία αὐτοῦ ἀπεριόριστος καί ἄπειρος, τά πάντα εἶναι ὑπό τήν ἐξουσίαν αὐτοῦ, τά πάντα ὑπόκεινται εἰς τό νεῦμα τοῦ θελήματος αὐτοῦ, τά πάντα φρίττουσιν ἀπό προσώπου τῆς δυνάμεως αὐτοῦ, ὅλος ὁ οὐρανός ἀλλοιοῦται, ἐάν ἐπιτιμήσῃ, «στῦλοι οὐρανοῦ ἐπετάσθησαν καί ἐξέστησαν ἀπό τῆς ἐπιτιμήσεως αὐτοῦ» (Ἰώβ κστ’, 11)· ὅλη ἡ γῆ τρέμει, ἐάν ἐπιβλέψῃ εἰς αὐτήν, πάντα τά ὄρη μεταβάλλονται εἰς καπνόν, ἐάν θελήσῃ, «ὁ ἐπιβλέπων ἐπί τήν γῆν καί ποιῶν αὐτήν τρέμειν, ὁ ἁπτόμενος τῶν ὀρέων καί καπνίζονται» (Ψαλμ. ργ’, 32).
Ἐάν παροργίσῃς τόν βασιλέα, ὅταν προστάζῃ τά ἀσεβῆ καί ἄνομα, προστρέχεις εἰς τόν Θεόν, ὅστις, παντοδύναμος ὤν, δύναται νά σέ διαφυλάξῃ ἀπό τῆς βασιλικῆς τιμωρίας· «ἔστι γάρ Θεός ἡμῶν», ἔλεγον οἱ τρεῖς παῖδες πρός τόν Ναβουχοδονόσορ, «ἐν οὐρανοῖς, ᾧ ἡμεῖς λατρεύομεν, δυνατός ἐξελέσθαι ἡμᾶς ἐκ τῆς καμίνου τοῦ πυρός τῆς καιομένης καί ἐκ τῶν χειρῶν σου, βασιλεῦ, ρύσεται ἡμᾶς» (Δαν. γ’, 17)· ἐάν δέ παροργίσης τόν Θεόν, καταφρονῶν τούς νόμους αὐτοῦ, ποῦ προστρέχεις; Τίς δύναται νά σέ λυτρώσῃ ἐκ τῶν παντοδυνάμων αὐτοῦ χειρῶν; τίς δύναται νά εἰπῇ εἰς αὐτόν, διατί παιδεύεις αὐτόν τόν ἄνθρωπον; Οὐδείς οὔτε τῶν ἐπί τῆς γῆς ἀνθρώπων οὔτε τῶν ἐν οὐρανοῖς ἀγγέλων. «Οὐκ ἔστι», λέγει ὁ προφήτης Δανιήλ, «ὅς ἀντιποιήσεται τῇ χειρί αὐτοῦ καί ἐρεῖ αὐτῷ· Τί ἐποίησας;» (Αὐτόθι 32).
Ἡ τιμωρία τοῦ ἐπιγείου βασιλέως κἄν μεγάλη, κἄν βαρυτάτη, κἄν θανατηφόρος, εἶναι ὅμως πρόσκαιρος, παύει, ἔχει τέλος· ἡ δέ τοῦ ἐπουρανίου Βασιλέως τιμωρία ἄλλοτε μέν εἶναι μόνον πρόσκαιρος, ἄλλοτε δέ μόνον αἰώνιος καί ἄλλοτε πρόσκαιρος ἅμα καί αἰώνιος. Ἐάν λοιπόν, φοβούμενος τήν παίδευσιν τοῦ ἐπιγείου βασιλέως, δέν τολμᾷς ἐπί τῇ παρουσίᾳ αὐτοῦ νά πράξῃς οὔτε μικράν ἀταξίαν, πολλῷ μᾶλλον, ἐάν φοβῆσαι τήν παίδευσιν τοῦ Θεοῦ, οὐδεμίαν οὔτε κἄν μικράν ἁμαρτίαν πράττεις ἐνώπιον αὐτοῦ.
Σημείωσαι δέ ὅτι ἔμπροσθεν τοῦ ἐπιγείου βασιλέως ἔργον μέν ἄτακτον δέν πράττεις καί λόγον ἄπρεπον δέν λέγεις, ἐπειδή αὐτός καί τό ἔργον σου βλέπει καί τόν λόγον σου ἀκούει· συλλογίζεσαι ὅμως ἀκινδύνως ἐνώπιον αὐτοῦ ὅσα αἰσχρά καί παράνομα βούλεσαι καί ἐπιθυμεῖς, ὅσας ρυπαράς ἐπιθυμίας θέλεις, ἐπειδή αὐτός οὔτε τούς λογισμούς τοῦ νοός σου βλέπει οὔτε τάς ἐνθυμήσεις τῆς καρδίας σου γνωρίζει· ἐνώπιον ὅμως τοῦ ἐπουρανίου Βασιλέως καί Θεοῦ μή τολμήσῃ οὔτε ὁ νοῦς σου νά γεννήσῃ αἰσχρούς λογισμούς οὔτε ἡ καρδία σου πονηράς ἐπιθυμίας, διότι αὐτός δέν βλέπει μόνον τάς πράξεις σου καί ἀκούει τά λόγια σου, ἀλλά καί τούς ἀποκρύφους διαλογισμούς τοῦ νοός σου ἐξετάζει καί τάς λεπτάς ἐπιθυμίας τῆς καρδίας σου διακρίνει. «Ἐγώ Κύριος», λέγει ὁ Θεός, «ἐτάζων καρδίας καί δοκιμάζων νεφρούς, τοῦ δοῦναι ἑκάστῳ κατά τάς ὁδούς αὐτοῦ καί κατά τούς καρπούς τῶν ἐπιτηδευμάτων αὐτοῦ» (Ἱερεμ. ιζ’, 10). Τοῦτο δέ αὐτό ἐσήμανεν ὁ Θεός, ὅταν εἶπεν· «Ὑμῶν δέ καί αἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς πᾶσαι ἠριθμημέναι εἰσίν» (Ματθ. ι’. 30).
Ἀλλά πρός ταῦτα ἀποκρίνεσαι, λέγων· Τόν μέν ἐπίγειον βασιλέα ἐγώ βλέπω ὀφθαλμοφανῶς, τόν δέ Βασιλέα τόν ἐπουράνιον οὐδόλως βλέπω. Πῶς; Τόν Βασιλέα τῆς δόξης, τόν ποιητήν τῆς κτίσεως δέν βλέπεις; Ὅπου καί ἄν στραφῇς, ὅπου καί ἄν ρίψῃς τά βλέμματά σου, ἐκεῖ βλέπεις αὐτόν. Τί βλέπεις, ὅταν ὑψώσῃς τούς ὀφθαλμούς ἄνω; Βλέπεις τόν οὐρανόν, τόν ἥλιον, τήν σελήνην, τούς πλανήτας, τούς ἀστέρας. Τί βλέπεις, ὅταν καταβιβάσῃς τούς ὀφθαλμούς σου κάτω; Βλέπεις τήν γῆν, τήν θάλασσαν, τόν χόρτον, τά δένδρα, τούς καρπούς, τά ζῷα, τόν ἄνθρωπον. Ἀλλ’ αὐτά, λέγεις, δέν εἶναι ὁ Θεός. Ἀληθῶς αὐτά δέν εἶναι ὁ Θεός, ἀλλ’ εἶναι ποιήματα τοῦ Θεοῦ. Καθώς δέ βλέπων οἰκίαν, νοεῖς ἐξ ἀνάγκης οἰκοδόμον, βλέπων ὕφασμα νοεῖς ὑφαντουργόν, βλέπων πλοῖον, νοεῖς ναυπηγόν, βλέπων κῆπον, νοεῖς κηπουρόν, βλέπων εἰκόνα, νοεῖς ζωγράφον, οὕτω, βλέπων διά τῶν αἰσθητῶν ὀφθαλμῶν τά ποιήματα, βλέπεις ἐξ ἀνάγκης διά τῶν νοερῶν ὀφθαλμῶν σου τόν τούτων ποιητήν καί δημιουργόν, δηλαδή τόν Θεόν.
Ἀπό κτίσεως κόσμου βλέποντες οἱ ἄνθρωποι τά ὁρατά κτίσματα, βλέπουν εἰς αὐτά τάς ἀοράτους τοῦ Θεοῦ τελειότητας, βλέπουν τήν ἀΐδιον αὐτοῦ δύναμιν, βλέπουν τήν θεότητα αὐτοῦ· διά τοῦτο οὐδεμίαν ἔχουν ἀπολογίαν, ὅταν δέν πιστεύωσιν ὅτι εἶναι Θεός καί ὅταν λέγωσιν ὅτι δέν βλέπουν αὐτόν πανταχοῦ. «Τά γάρ ἀόρατα αὐτοῦ», εἶπεν ὁ πάνσοφος Παῦλος, «ἀπό κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἤ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καί θειότης, εἰς τό εἶναι αὐτούς ἀναπολογήτους» (Ρωμ. α’, 20).
Πρός τούτοις δέν αἰσθάνεσαι ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει ὀφθαλμούς ψυχικούς, καθώς ἔχει καί ὀφθαλμούς σωματικούς; Πόσας φοράς διά τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ νοός σου βλέπεις καί φίλων καί ἐχθρῶν πρόσωπα καί οἰκίας καί ναούς καί τραπέζας καί ποταμούς καί θαλάσσας καί πηγάς καί ὅ,τι ἄλλο θέλεις; δέν ἔμαθες ὅτι τό φῶς τῆς πίστεως φωτίζει τούς ὀφθαλμούς τοῦ νοός περισσότερον ἤ τό φῶς τοῦ ἡλίου τούς ὀφθαλμούς τοῦ σώματος καί ἑπομένως ὅτι οἱ ὑπό τῆς πίστεως φωτισμένοι ὀφθαλμοί τοῦ νοός βλέπουν τελειότερον τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ σώματος, τῶν φωτιζομένων διά τῶν ἡλιακῶν ἀκτίνων; Οἱ σωματικοί ὀφθαλμοί πολλάκις ἀπατῶσι· βλέπεις τόν ἥλιον μικρότερον τῆς γῆς καί ὅμως αὐτός εἶναι ἀσυγκρίτως μεγαλύτερος, βλέπεις μακρόθεν τήν μεγαλόπολιν μικράν ὡς ἕνα οἰκίσκον, βλέπεις τήν εὐθεῖαν κώπην μέσα εἰς τό ὕδωρ τεθλασμένην· οἱ ὀφθαλμοί τῆς πίστεως οὐδέποτε πλανῶσιν ἡμᾶς.
Διά τοῦτο ὁ τρισμακάριος Πέτρος, ἄν καί εἶδεν ὀφθαλμοφανῶς τόν σαρκωθέντα Χριστόν καί τά θαυμάσια αὐτοῦ καί τήν θείαν αὐτοῦ μεταμόρφωσιν καί τό πάθος καί τήν ταφήν καί τήν ἀνάστασιν αὐτοῦ, βεβαιότερον ὅμως ἐλογίζετο τόν λόγον τῶν προφητῶν, τῶν μαρτυρούντων τά περί τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἤ ὅσα εἶδε καί ἤκουσε. «Καί ἔχομεν», ἔλεγε, «βεβαιότερον τόν προφητικόν λόγον» (Β’ Πέτρου α’, 19).
Ἄν λοιπόν καί δέν βλέπῃς τόν Θεόν διά τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ σώματος, βλέπεις ὅμως αὐτόν διά τῶν ὀφθαλμῶν τῆς ψυχῆς σου· ἔχεις δέ περί τούτου καί προφητικόν λόγον βεβαιότερον τῶν ὀφθαλμῶν σου· ἀκούεις τόν προφήτην Δαβίδ λέγοντα· «Προωρώμην τόν Κύριον ἐνώπιόν μου διά παντός, ὅτι ἐκ δεξιῶν μού ἐστιν, ἵνα μή σαλευθῶ» (Ψαλμ. ιε’, 8). Καί ἄν δέ κατά τόν θεήγορον Πέτρον ταῦτα τοῦ Δαβίδ τά λόγια καί τά ἑπόμενα εἰς αὐτά ἐλέχθησαν διά τόν Θεάνθρωπον Ἰησοῦν (Πραξ. β’, 25), ἁρμόζουν ὅμως κατά τήν ἠθικήν ἔννοιαν καί εἰς πάντα ἄνθρωπον πιστεύοντα εἰς τόν Θεόν· ἔχεις δέ καί τόν εὐαγγελικόν λόγον, τόν ὁποῖον εἶπεν ὁ Κύριος πρός τόν Ναθαναήλ, «πρό τοῦ σε Φίλιππον φωνῆσαι, ὄντα ὑπό τήν συκῆν εἶδόν σε» (Ἰωάν. α’, 49). Καί ὁ μέν προφητικός λόγος σέ διδάσκει ὅτι βλέπεις διά παντός τόν Θεόν ἱστάμενον ἐκ δεξιῶν σου, ὁ δέ εὐαγγελικός ὅτι ὁ Θεός βλέπει καί παρατηρεῖ πάντα τά ἔργα σου.
Ὅταν ταῦτα διά παντός συλλογιζώμεθα, τότε, καί ἄν ὁρμᾷ ἡ θέλησις ἡμῶν πρός τήν ἁμαρτίαν, ἀναχαιτίζουν ὅμως αὐτήν αἱ φωναί τῆς συνειδήσεως. Μή, κράζει αὐτή καί βοᾷ, μή ποιήσῃς τά μέλη σου «πόρνης μέλη» (Α’ Κορινθ. στ’, 15), διότι ἐκ δεξιῶν σου ἵσταται καί βλέπει τήν αἰσχρουργίαν σου ὁ κρίνων «πόρνους καί μοιχούς» (Ἑβρ. ιγ’, 4)· μή ἁπλώσῃς τάς χεῖράς σου εἰς τήν ἀδικίαν, διότι ἐκ δεξιῶν σου ἵσταται καί σέ βλέπει ὁ δίκαιος Κριτής ὁ ἀποπέμπων τούς ἐργάτας τῆς ἀδικίας, ὅπου «ὁ κλαυθμός καί ὁ βρυγμός τῶν ὀδόντων» (Λουκ. ιγ’, 28). Μή πράξῃς τήν ἁμαρτίαν, διότι ἔμπροσθέν σου ἵσταται καί σέ βλέπει ὁ μισῶν «πάντας τούς ἐργαζομένους τήν ἀνομίαν» (Ψαλμ. ε’, 6)· μή ἀνοίξῃς τό στόμα σου καί ἐκφέρῃς βλασφημίαν ἤ ψεῦδος ἤ συκοφαντίαν ἤ κατάκρισιν, διότι ἔμπροσθέν σου ἵσταται καί ἀκούει ὁ κρίνων καί κολάζων πάντας τούς ἀθυροστόμους (Ἀποκάλ. ιστ’, 10)· μή προσηλώσῃς τόν νοῦν σου εἰς λογισμούς πονηρίας, διότι βλέπει αὐτούς ὁ παντεπόπτης, ὁ ἔμπροσθέν σου ἱστάμενος, ὁ ἐρευνῶν καρδίας καί νεφρούς (Ἱερεμ. ιζ’, 10), καί ἀριθμῶν τάς τρίχας τῆς κεφαλῆς ἡμῶν (Ματθ. ι’, 30).
Ποῖος δέν ἐντρέπεται νά πράξῃ τά αἰσχρά ἔργα ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων; σύ δέ δέν ἐντρέπεσαι νά ἐκτελέσῃς αὐτά ἔμπροσθεν εἰς τούς ὀφθαλμούς τοῦ Θεοῦ; τούς μέν ἀνθρώπους φοβεῖσαι, τόν δέ Δημιουργόν τῆς κτίσεως δέν τρέμεις; Ὅσοι πεπλανημένοι ἐπίστευον ὅτι ὁ ἥλιος εἶναι Θεός, αὐτοί ἡμάρτανον τήν νύκτα, ἐπειδή ἦσαν πληροφορημένοι ὅτι δέν ἔβλεπεν αὐτούς ὁ θεός αὐτῶν· ὅστις δέ πιστεύει ὅτι ὁ Θεός καί τήν ἡμέραν καί τήν νύκτα καί εἰς πάντα καιρόν καί τόπον ἵσταται ἐνώπιον αὐτοῦ, ἐκεῖνος οὐδέποτε σαλεύει, δηλαδή οὐδέποτε πίπτει εἰς τήν ἁμαρτίαν. «Προωρώμην τόν Κύριον ἐνώπιόν μου διά παντός, ὅτι ἐκ δεξιῶν μού ἐστιν, ἵνα μή σαλευθῶ» (Ψαλμ. ιε’, 8). Ὅστις τοῦτο πιστεύει καί τοῦτο πάντοτε συλλογίζεται, ἐκεῖνος, ὅσας φοράς ἔρχεται εἰς αὐτόν ἡ ἐπιθυμία τῆς ἁμαρτίας, ἀνθίσταται καί λέγει τόν λόγον τόν ὁποῖον εἶπε πρός τήν Αἰγυπτίαν ὁ πατριάρχης Ἰωσήφ, ὅτε προέτρεπεν αὐτόν, ἵνα πράξῃ τήν ἁμαρτίαν· «καί πῶς ποιήσω τό ῥῆμα τό πονηρόν τοῦτο καί ἁμαρτήσομαι ἐναντίον τοῦ Θεοῦ;» (Γεν. λθ’, 9).
Ὁ μέν προφητικός λόγος, «προωρώμην τόν Κύριον ἐνώπιόν μου διά παντός, ὅτι ἐκ δεξιῶν μού ἐστιν, ἵνα μή σαλευθῶ», εἶναι ὁ φύλαξ καί τό προπύργιον κατά τῆς ἁμαρτίας· ὁ δέ εὐαγγελικός, «πρό τοῦ σε Φίλιππον φωνῆσαι, ὄντα ὑπό τήν συκῆν εἰδόν σε» (Ἰωάν. α’, 49), προτρέπει εἰς τήν ἀρετήν. Ὁ προφητικός λόγος διαφυλάττει ἡμᾶς ἀπό τῆς ἁμαρτίας· ὁ εὐαγγελικός προθυμοποιεῖ καί στηρίζει εἰς τήν κατόρθωσιν τῶν καλῶν ἔργων.
Οὐδέποτε ἄλλοτε ὁ δοῦλος ἐκτελεῖ τό ἔργον αὐτοῦ προθυμότερον, εἰμή ὅταν ὁ τούτου δεσπότης, παριστάμενος ἐνώπιον αὐτοῦ, βλέπῃ τό ἔργον αὐτοῦ· τοῦ δεσπότου ἡ παρουσία καθ’ ὑπερβολήν προθυμοποιεῖ τήν τοῦ δούλου καρδίαν, ὅθεν καί ἡ κοινή παροιμία «ὀφθαλμός βασιλέως πιαίνει ἵππον». Ἀλλά διά τί τοῦτο; Διότι, ὅταν ὁ δοῦλος συλλογίζηται ὅτι αὐτός ὁ δεσπότης αὐτοῦ βλέπει καί τόν κόπον καί τήν προθυμίαν τοῦ ἔργου αὐτοῦ, τότε ἐλπίζει πλουσιωτέραν τήν μισθαποδοσίαν καί τήν ἀγάπην καί προστασίαν τοῦ κυρίου αὐτοῦ.
Ὅταν λοιπόν νηστεύῃς ἤ προσεύχησαι ἤ προστατεύῃς τόν ὀρφανόν ἤ ἐλεῇς τήν χήραν, συλλογίζεσαι δέ ὅτι αὐτός ὁ Κύριος καί Δεσπότης καί Θεός σου εἶναι παρών καί βλέπει καί τῆς νηστείας σου τόν κόπον καί τῆς προσευχῆς σου τήν προσοχήν καί τῆς ἀγρυπνίας σου τήν στενοχωρίαν καί τῆς ἐλεημοσύνης σου τήν προθυμίαν, ὅταν, λέγω, πράττῃς τό καλόν ἔργον καί πιστεύῃς ὅτι ὁ Θεός παρών βλέπει καί τήν διάθεσιν τῆς καρδίας σου καί τήν εὐλάβειαν τῆς ψυχῆς σου καί γράφει αὐτά μετά πασῶν τῶν περιστάσεων αὐτῶν εἰς ἐκεῖνα τά βιβλία, τά ὁποῖα ἀναγινώσκονται κατά τήν ἡμέραν τῆς ἀνταποδόσεως, τότε, ἐπειδή εἶσαι πληροφορημένος ὅτι ἐκχέει ἐπί σέ ὁ Θεός τό ἔλεος καί τήν χάριν αὐτοῦ, πολύ πρόθυμος γίνεσαι εἰς τῆς ἀρετῆς τήν ἐργασίαν, τότε μετά μεγάλης ἐπιμελείας προσφέρεις ὑπέρ αὐτῆς τούς ἱδρῶτάς σου, τότε ἀφιερώνεις εἰς αὐτήν ὅλον τόν πόθον σου καί στηρίζεις ἐπ’ αὐτήν τήν ψυχήν καί τήν καρδίαν σου.
Ὁ Προφήτης Δαβίδ μαρτυρεῖ ὅτι, ὅταν ἐσυλλογίζετο ὅτι ὁ Θεός εἶναι διά παντός ἐνώπιον αὐτοῦ, τότε εἶχεν ἐκτός τῆς πνευματικῆς ὠφελείας καί ἄλλην ὠφέλειαν ἐπίγειον καί σωματικήν. Ἐπειδή, λέγει, βλέπω τόν Κύριον ἐνώπιον μου διά παντός, ὄχι μόνον δέν πίπτω εἰς τῆς ἁμαρτίας τό βάραθρον οὔτε σαλεύω ἀπό τῆς ἀρετῆς τόν δρόμον, ἀλλά πρός τούτοις ἡ πρός τόν Θεόν ἐλπίς εἰς πᾶσαν θλῖψιν μου εὐφραίνει τήν καρδίαν μου καί γεμίζει αἰνέσεως περιχαροῦς τήν γλῶσσάν μου. «Προωρώμην τόν Κύριον ἐνώπιόν μου διά παντός, ὅτι ἐκ δεξιῶν μού ἐστιν, ἵνα μή σαλευθῶ. Διά τοῦτο ηὐφράνθη ἡ καρδία μου καί ἠγαλλιάσατο ἡ γλῶσσά μου, ἔτι δέ καί ἡ σάρξ μου κατασκηνώσει ἐπ’ ἐλπίδι» (Ψαλμ. ιε’, 8 – 9).
Τοῦτο δέ ὄχι μόνον εἶναι ἀληθές καί βέβαιον, ἀλλά καί αἰσθητόν γίνεται εἰς καιρόν θλίψεως καί συμφορᾶς· σέ καταδυναστεύει ὁ δυνατός, ἐπιβουλεύει τήν τιμήν σου, ἁρπάζει τά ὑπάρχοντά σου, σέ κατατυραννεῖ ἀδίκως· πάσχεις, στενάζεις, κλαίεις, τ΄ρεχει ὁ νοῦς σου ἐδῶ καί ἐκεῖ διά νά εὕρη εἰς σέ παρηγορίαν, ἀλλ’ οὔτε καταφυγήν ἔχεις οὔτε βοήθειαν εὑρίσκεις. Εἰς ταῦτα συλλογίζεσαι ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἔμπροσθέν σου καί βλέπει καί τοῦ ἀδικοῦντός σε τήν αὐθαιρεσίαν καί τῆς καρδίας σου τήν θλῖψιν· αὐτός, λέγεις, εἶναι δίκαιος, αὐτός παντοδύναμος, αὐτός πανοικτίρμων, αὐτός βλέπει ὅσα ἀδίκως πάσχω· ὁ λογισμός οὗτος φέρει εἰς τήν ψυχήν σου τοῦ Θεοῦ τήν ἐλπίδα· αὐτός λοιπόν, λέγεις, θά εἶναι εἰς ἐμέ προστάτης, αὐτός θά πραγματοποιήσῃ τήν ἐκδίκησίν μου, αὐτός θά μέ ἀπολυτρώσῃ ἀπό τῆς αὐθαιρεσίας τοῦ ἀδικοῦντός με.
Αὐτή ἡ ἰσχυρά ἐλπίς ἡσυχάζει τό πάθος σου, παύει τόν στεναγμόν σου, σπογγίζει τά δάκρυά σου, φέρει εὐφροσύνην εἰς τήν καρδίαν σου καί δέησιν μετά ἀγαλλιάσεως εἰς τήν γλῶσσάν σου. Ἀσθενῶ βαρέως· οὔτε οἱ ἰατροί μέ θεραπεύουν οὔτε τά βότανα μέ ὠφελοῦν, αὐξάνουν οἱ πόνοι, πολλαπλασιάζονται αἱ ὀδύναι, ἡ στεναχωρία μου γίνεται ἀφόρητος, παρηγορίαν οὐδαμοῦ οὐδεμίαν εὑρίσκω· ὅθεν μέ περικυκλώνει καί ὁ φόβος τοῦ θανάτου. Ἀλλ’ εἰς ταῦτα συλλογίζομαι ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐνώπιόν μου καί βλέπει τήν ἐλεεινήν μου κα΄ταστασιν. Παντοδύναμε, λέγω, ἄπειρος εἶναι ἡ φιλανθρωπία σου καί ἡ εὐσπλαγχνία σου ἄμετρος, βλέπεις τούς πόνους μου, ἀκούεις τάς ὀδυνηράς φωνάς μου, ἐλέησον τό πλάσμα σου καί μή παρατηρήσῃς τάς ἁμαρτίας μου.
Ὁ λογισμός οὗτος φέρει τήν ἐλπίδα τῆς ἰατρείας μου εἰς τήν ψυχήν μου· αὕτη δέ ἡ ἐλπίς παρηγορεῖ τούς πόνους μου, διώκει τόν φόβον μου, ἡσυχάζει τήν ζάλην τῆς καρδίας μου. Τοῦτο αὐτό συμβαίνει καί εἰς τούς κινδύνους καί εἰς τάς θλίψεις καί εἰς πᾶσαν συμφοράν καί ἀνάγκην. Πολλάκις διά τήν σφοδρότητα τοῦ πάθους χάνει τήν ὑπομονήν της ἡ ψυχή, ἀπελπίζεται καί οὐδεμία δέχεται παρηγορίαν· οὔτε τά βοηθήματα τῶν συγγενῶν οὔτε ἡ προστασία τῶν δυνατῶν φέρει τήν παρηγορίαν· «ἀπηνήνατο παρακληθῆναι ἡ ψυχή μου» (Ψαλμ. οστ’, 3). Ἐάν τότε ἐνθυμηθῇς ὅτι Θεός εἶναι ἐκ δεξιῶν σου, ὅστις πάντα δύναται, ἔρχεται εὐθύς ἡ παρηγοριά καί ἡ εὐφροσύνη τοῦ Θεοῦ εἰς τήν καρδίαν σου· «ἐμνήσθην τοῦ Θεοῦ καί ηὐφράνθην» (Αὐτόθι, 4).
Θεέ καί Κύριε τοῦ ἐλέους, ἀληθῶς ἄπειρον εἶναι τό πέλαγος τῆς πρός τούς ἀνθρώπους φιλανθρωπίας σου· ἔδειξας τρόπον εὐκολώτατον, διά τοῦ ὁποίου φεύγομεν τήν ἁμαρτίαν καί στηριζόμεθα εἰς τήν ἀρετήν· διά τοῦ αὐτοῦ δέ τρόπου καί παρηγορίαν εὑρίσκομεν εἰς πάσας τάς τῆς παρούσης ζωῆς συμφοράς. Ὁ τρόπος, ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, οὔτε κόπον ζητεῖ οὔτε δαπάνην οὔτε ἐνόχλησιν φέρει οὔτε ταραχήν. Μηδέν πράξῃς, μηδέν ἐπιθυμήσῃς, ἐάν μή πρῶτον στοχασθῇς ὅτι ὁ Θεός παρίσταται ἐνώπιόν σου καί βλέπει τά πάντα τά κινήματά σου· ἐάν τοῦτο πράττῃς, φεύγεις πᾶσαν ἁμαρτίαν καί πρόθυμος γίνεσαι εἰς πᾶσαν ἀρετήν. Εἰς τούς κινδύνους, εἰς τάς θλίψεις, εἰς τάς συμφοράς, εἰς τάς ἀνάγκας, εἰς πᾶσαν σου περίστασιν ἐνθυμήθητι ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐκ δεξιῶν σου καί βλέπει τάς περιστάσεις σου· εάν τοῦτο πράττῃς, ἔχεις παντός πάθους σου ταχινήν παρηγορίαν καί βεβαίαν ἀπαλλαγήν· «Ἐμνήσθην τοῦ Θεοῦ καί ηὐφράνθην» (Αὐτόθι).
Ἀρχιεπίσκοπος Ἀστραχανίου καί Σταυρουπόλεως
1736 – 1800
Πηγή: «ΚΥΡΙΑΚΟΔΡΟΜΙΟΝ». Ἑρμηνεῖαι καί ἠθικαί ὁμιλίαι εἰς τάς κατά Κυριακήν ἀναγινωσκόμενας ἐν τῇ Θεῖα Λειτουργία περικοπάς τῶν Εὐαγγελίων καί τῶν Ἀποστόλων. Διασκευασμένη ὑπό Βίκτωρος Ματθαίου Καθηγουμένου τῆς ἐν Κρονίζῃ, Κουβαρά Ἀττικῆς Ἱεράς καί σεβασμίας Δεσποτικῆς Μονῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος. Ἀθῆναι 1972 (Τόμος Α’, σελ. 352).
Οἱ εἰκόνες τοῦ κειμένου, ἔχουν τεθεῖ ἀπό τόν συντάκτη τῆς ἀνάρτησης.
