Κυροῦ Νικηφόρου Θεοτόκη, Ἀρχιεπισκόπου Ἀστραχανίου καί Σταυρουπόλεως
Ὅσαι ἀρεταί καί ὅσα ἁμαρτήματα γίνονται διά τοῦ σώματος, ἐκεῖνα, ἐπειδή ὑποπίπτουν εἰς τάς σωματικάς αἰσθήσεις, καθείς εὔκολα καί ἀκούει αὐτά καί βλέπει καί, τρόπον τινά ψηλαφᾷ, ἡ δέ ἀρετή καί ἡ κακία τῆς ψυχῆς, ἐπειδή κρύπτεται ἀπό τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων, οὔτε φαίνεται οὔτε ἀκούεται, διά τοῦτο καί αὐτή ἡ ἰδία ἡ ψυχή δυσκόλως αἰσθάνεται αὐτήν καί αὐτός δέ ὁ νοῦς δυσκόλως γνωρίζει καί διακρίνει τό βάρος αὐτῆς καί τήν ἐξ αὐτῆς φθοροποιόν βλάβην. Ἡ ταπείνωσις εἶναι διάθεσις τῆς ψυχῆς ἁγία καί σωτήριος, ἡ ὑπερηφάνεια εἶναι πάθος τῆς ψυχῆς πονηρόν καί ὀλέθριον· ὡς ἐκ τούτου δύσκολα κατανοοῦμεν καί διακρίνομεν πότε εἴμεθα ταπεινοί καί πότε ὑπερήφανοι.
Ὁ παντεπόπτης Ἰησοῦς, γνωρίζων ὅτι εἰς μέν τήν ὑπερηφάνειαν πάντες εἴμεθα ἐπιρρεπεῖς, εἰς δέ τήν ταπείνωσιν ἀπρόθυμοι, διά τῆς παραβολῆς τοῦ σημερινοῦ Ευαγγελίου(¹) περιέγραψε τοῦ ὑπερηφάνου καί τοῦ ταπεινοῦ τά ἐξωτερικά καί σωματικά σημεῖα, καί τῆς ὑπερηφανείας τήν βλάβην καί τῆς ταπεινοφροσύνης τήν ὠφέλειαν, ἵνα, ἀποστραφέντες τήν ὑπερηφάνειαν, ἀσπασώμεθα τήν ταπείνωσιν. Πάντες οἱ ἄνθρωποι μεγάλην ἀνάγκην ἔχομεν τούτου τοῦ ἁγίου μαθήματος, οὐδείς δέ δύναται νά εἴπῃ· Δέν ἔχω ἀνάγκην ταύτης τῆς θείας διδασκαλίας. Ἡμεῖς λοιπόν ἀφιεροῦμεν τόν λόγον εἰς τήν ἐξήγησιν αὐτῆς, σεῖς δέ προσηλώσατε τόν νοῦν εἰς τήν τῆς ἐξηγήσεως κατανόησιν.
Μεγάλη ἀληθῶς καί πολύ ὠφέλιμος τῆς ταπεινοφροσύνης ἡ ἀρετή! Ἐάν μέν στοχασθῇς πόσην ὠφέλειαν ἔχει ὁ ταπεινός εἰς τοῦτον τόν πρόσκαιρον κόσμον, θαυμάζεις καί ἀπορεῖς· ὁ ὑπερήφανος ζητεῖ ἐπαίνους καί πρωτεῖα, θέλει τιμάς καί προσκυνήματα, παρατηρεῖ τά δεξιά καί ἀριστερά καί τάς πρωτοκαθεδρίας, ζυγοστατεῖ πάντα λόγον καί ἐξετάζει τήν ἀξίαν παντός προσώπου· ὅθεν, ὅπου δέν εὑρίσκει τά ὑπό τῆς ὑπερηφανείας αὐτοῦ ζητούμενα καί τά κολακεύοντα τήν ὑπερήφανον αὐτοῦ γνώμην, δυσαρεστεῖται καί ἀγανακτεῖ, πολλάκις δέ καί περιφρονῶν καί ὑβρίζων φεύγει ἐκεῖθεν. Πόσαι κολακεῖαι, πόσαι δεήσεις, πόσα προσκυνήματα εἶναι ἀναγκαῖα, ἵνα μικρᾶς τινος εὐεργεσίας αὐτοῦ ἀπολαύσῃς! Ἐάν δέ αὐτός ἔχῃ ἀνάγκην εὐεργεσίας, ἐπειδή διά τήν ὑπερηφάνειαν αὐτοῦ δέν καταδέχεται νά ὑποκλίνῃ τήν κεφαλήν αὐτοῦ καί νά προσκυνήσῃ τόν δυνάμενον νά εὐεργετήσῃ αὐτόν, διά τοῦτο μένει ἐστερημένος τῆς εὐεργεσίας.
Διά ταῦτα λοιπόν ὁ ὑπερήφανος γίνεται δυσάρεστος, δυσπρόσιτος, μισητός, φευκτός καί ἄχρηστος· ὁ ταπεινός ἄνθρωπος, ἐπειδή οὔτε τιμάς ζητεῖ οὔτε προσκυνήσεις οὔτε ἔπαινον οὔτε πρωτεῖα θέλει οὔτε τόπους παρατηρεῖ οὔτε λόγια οὔτε πρόσωπα, ἀναπαύεται εἰς πάντα τόπον, ἀρέσκεται εἰς πᾶσαν συναναστροφήν καί ὑποφέρει ἀνδρείως καί τά μή ἀνήκοντα εἰς τήν τάξιν αὐτοῦ καί ἀξίαν· γίνεται χρήσιμος χωρίς κολακείας καί ἐπαίνων, εὐεργετεῖ ὅσον δύναται χωρίς πολλῶν δεήσεων καί προσκυνημάτων.
Ἀλλά καί ὅταν ὁ ταπεινός ἔχῃ ἀνάγκην πράγματός τινος, εὔκολα τοῦτο ἀπολαμβάνει, ἐπειδή εὔκολα διά τήν ταπείνωσιν τῆς καρδίας αὐτοῦ τόν καθένα καί παρακαλεῖ καί, ἐάν ἡ ἀνάγκη τοῦτο ζητῇ, προσκυνεῖ καί ἕως ἐδάφους τῆς γῆς· ὅθεν πάντοτε καί ἥσυχος εἶναι καί πρᾶος καί εὐπρόσιτος καί φίλος καί ὑπό πάντων ἀγαπώμενος. Καί αὐτοί δέ οἱ ὑπερήφανοι μισοῦσι μέν τούς ὑπερηφάνους, ἀγαπῶσι δέ τούς ταπεινόφρονας. Ἐκ τούτου ὁ ταπεινός εὔκολα ἀπολαμβάνει τάς περιποιήσεις καί χάριτας καί εὐεργεσίας τῶν ἀνθρώπων.
Ἐάν δέ συλλογισθῇς τήν ψυχικήν τοῦ ταπεινοῦ ὠφέλειαν, εὑρίσκεις εἰς αὐτόν τόσα χαρίσματα καί τόσα θεῖα δῶρα, ὥστε ἐκστατικός μένει ὁ νοῦς σου. Ὁ θυμός εἶναι υἱός τῆς ὑπερηφανείας, αὐτός σε κυριεύει, ἤ διότι νομίζεις ὅτι κατεφρονήθης ἤ διότι στοχάζεσαι ὅτι δέν ὑπηρετήθης καθώς σοῦ πρέπει. Διά τοῦτο οἱ ὑπερήφανοι εἶναι θυμώδεις καί ὀργίλοι· ταπεινός δέ ἄνθρωπος οὐδέποτε ἐφάνη δοῦλος τοῦ θυμοῦ ἤ τῆς ὀργῆς ὑπηρέτης. Ὅστις εἶναι ταπεινός, ἐκεῖνος εἶναι καί πρᾶος τῇ καρδίᾳ· ἔχει λοιπόν ὁ ταπεινός τούς δύο χαρακτῆρας τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, δηλαδή τήν πραότητα καί τήν ταπείνωσιν. «Μάθετε ἀπ’ ἐμοῦ», εἶπεν ὁ Κύριος, «ὅτι πρᾶός εἰμι καί ταπεινός τῇ καρδίᾳ» (Ματθ. ια’, 29).
Μακάριος λοιπόν ἐκεῖνος ὁ ἄνθρωπος, ὅστις ἀπέκτησε τόν ἀτίμητον τῆς ταπεινοφροσύνης θησαυρόν· αὐτός μέν εἶναι εἰκών ζῶσα καί ὁμοίωμα ἔμψυχον τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἡμεῖς δέ, ἀτενίζοντες εἰς αὐτόν, βλέπομεν εἰς αὐτόν τοῦ Κυρίου ἡμῶν τούς ἁγίους χαρακτῆρας, κερδίζει δέ ὁ ταπεινός κέρδος πολύ καί μέγα· τήν ἀνάπαυσιν κερδίζει τῆς ψυχῆς αὐτοῦ. «Μάθετε ἀπ’ ἐμοῦ, ὅτι πρᾶός εἰμι καί ταπεινός τῇ καρδίᾳ καί εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν». Οἱανδήποτε δέ ἀνάπαυσιν νοήσῃς, εἴτε τήν πρόσκαιρον καί φθαρτήν εἴτε τήν αἰώνιον καί ἄφθαρτον, ὀρθόν εἶναι τό νόημά σου, διότι ὁ ταπεινός ἄνθρωπος καί τῶν δύο ἀπολαμβάνει ἀναπαύσεων.
Τοῦ ὑπερηφάνου ἡ καρδία εἰς τήν πρόσκαιρον ταύτην ζωήν οὐδέποτε ἔχει ἀνάπαυσιν, ἐπειδή οὐδέποτε δύναται νά ἀπολαύσῃ ὅσα ἡ ὑπερηφάνεια αὐτοῦ φαντάζεται· τοῦ ταπεινοῦ ἡ καρδία εἰς ταύτην τήν ζωήν ἔχει πᾶσαν ἡσυχίαν καί ἄνεσιν, ἐπειδή πολύ εὔκολα εὑρίσκει ὅσα ἡ ταπείνωσις αὐτοῦ ζητεῖ. Ὁ ὑπερήφανος εἰς τήν μέλλουσαν ζωήν δέν ἔχει ἄνεσιν, ἀλλ’ οὔτε σωτηρίαν, ἐπειδή ὁ Θεός ἀντιτάσσεται εἰς αὐτόν· ὁ ταπεινός ἐκεῖ εὑρίσκει τήν τελείαν ἄνεσιν καί σωτηρίαν, ἐπειδή ἔχει τοῦ Θεοῦ τήν χάριν. «Κύριος ὑπερήφανοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δέ δίδωσι χάριν» (Παροιμ. γ’, 34). Ἀκούσατε καί ἄλλο χάρισμα τοῦ ταπεινοῦ, διά νά θαυμάσητε ἀκόμη περισσότερον.
Ὁ οὐρανός εἶναι ὁ θρόνος τοῦ Θεοῦ, ἐπειδή ἐν τῷ οὐρανῷ ἀκαταπαύστως δοξολογεῖ αὐτόν πάσα ἡ ἐπουράνιος στρατιά τῶν ἀγγελικῶν δυνάμεων· μετά δέ τόν οὐρανόν ἔχει τήν καρδίαν τοῦ ταπεινοῦ θρόνον καί κατοικητήριον, εἰς τό ὁποῖον ἀναπαύεται. Ἰδού πῶς περί τούτου ὡμίλησεν ὁ Θεός διά στόματος τοῦ προφήτου Ἡσαΐου· «ὁ οὐρανός μοι», εἶπε, «θρόνος καί ἡ γῆ ὑποπόδιον τῶν ποδῶν μου· ποῖον οἶκον οἰκοδομήσετέ μοι, καί ποῖος τόπος τῆς καταπαύσεώς μου; πάντα γάρ ταῦτα ἐποίησεν ἡ χείρ μου καί ἔστιν ἐμά πάντα ταῦτα, λέγει Κύριος» (Ἡσ. ξστ’, 1 – 2).
Ἄνθρωποι, λέγει, ἐγώ ἔχω θρόνον τόν οὐρανόν καί ἡ γῆ εἶναι ὑποπόδιον τῶν ποδῶν μου· ἡ χείρ μου ἐποίησε τά πάντα, ὑπό τήν ἐξουσίαν μου εἶναι πάντα τά ὁρατά καί ἀόρατα· ποῖον οἶκον δύνασθε νά οἰκοδομήσητε ἄξιον δι’ ἐμέ; ποῖος νομίζετε σεῖς ὅτι εἶναι ὁ τόπος, εἰς τόν ὁποῖον ἐγώ κατοικῶ καί ἀναπαύομαι; εἰς ποῖον ἄλλον τόπον ἐπιβλέπω ἐγώ ἤ ποῖος ἄλλος τόπος εἶναι ἄξιος τῆς καταπαύσεώς μου, εἰμή ἡ καρδία τοῦ ταπεινοῦ, ὅστις εἶναι ἥσυχος καί πρᾶος καί τρέμει τούς λόγους μου; «Καί ἐπί τίνα ἐπιβλέψω, ἀλλ’ ἤ ἐπί τόν ταπεινόν καί ἡσύχιον καί τρέμοντα τούς λόγους μου;» (Αὐτόθι 2).
Ἀπέδειξε δέ ὁ Θεός ἐμπράκτως τά λόγια ταῦτα, «ὅτε ἦλθε τό πλήρωμα τοῦ χρόνου» (Γαλατ. δ’, 4). Ὅτε διά τήν ἄμετρον αὐτοῦ εὐσπλαγχνίαν εὐδόκησεν ὁ Θεός νά ἐξαποστείλῃ τόν Υἱόν αὐτοῦ εἰς τόν κόσμον, ἵνα λάβῃ φύσιν ἀνθρωπίνην διά τήν σωτηρίαν τῶν ἀνθρώπων, τότε εἰς οὐδένα ἄλλον ἐπέβλεψεν, εἰμή εἰς τόν ταπεινόν καί ἡσύχιον καί τούς λόγους αὐτοῦ τρέμοντα. Εἰς τήν ἁγίαν Παρθένον Μαρίαν ἐπέβλεψε καί αὐτήν ἐδιώρησεν, ὅπως δανείσῃ σάρκα εἰς τόν ἄσαρκον Υἱόν αὐτοῦ καί Λόγον· αὐτήν ἐδιώρησε θρόνον αὐτοῦ καί κατοικητήριον· αὐτή ἐγένετο τόπος τῆς καταπαύσεως αὐτοῦ· αὐτή οἶκος τῆς θείας αὐτοῦ δόξης· ἐπ’ αὐτήν δέ ἐπέβλεψεν, ἐπειδή αὐτή ἦτο ἡ ὄντως ταπεινή καί ἑπομένως αὐτή μόνη ἡ ἀξία τῆς τοσαύτης ὑψώσεως.
Βλέπε δέ τό βάθος τῆς ταπεινώσεως αὐτῆς! Ὁ μέν θεῖος ἄγγελος ἀνήγγειλεν εἰς αὐτήν ὅτι θά γίνῃ Μήτηρ τοῦ Βασιλέως τῶν βασιλευόντων, τοῦ Ἁγίου τῶν ἁγίων, τοῦ Δημιουργοῦ τῆς κτίσεως, τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, διό εἶπε πρός αὐτήν· «Καί τό γεννώμενον ἐκ σοῦ ἅγιον κληθήσεται Υἱός Θεοῦ» (Λουκ. α’, 35)· αὐτή δέ, οὐδόλως ὑπολογίζουσα τό ὕψος, εἰς τό ὁποῖον ἀνεβίβαζεν αὐτήν τό μητρικόν ἀξίωμα, ἀπεκρίνατο πρός τόν ἄγγελον, λέγουσα· Ἐγώ εἰμι δούλη τοῦ Θεοῦ· «ἰδού ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατά τό ρῆμμά σου» (Αὐτόθι 38).
Ἡ μακαρία Ἐλισάβετ διά μεγάλης φωνῆς ἐχαιρέτιζε καί ηὐλόγει αὐτήν καί ἐμακάριζεν ὡς Μητέρα τοῦ Θεοῦ, βοῶσα· «Καί πόθεν μοι τοῦτο, ἵνα ἔλθῃ ἡ Μήτηρ τοῦ Κυρίου μου πρός μέ;» (Αὐτόθι 43)· αὐτή δέ, μεγαλύνουσα τόν Θεόν καί ἀγαλλομένη τῷ πνεύματι, ἀπεκρίνατο πρός τήν Ἐλισάβετ, ὅτι αὐτήν ἠξίωσεν ὁ Θεός ταύτης τῆς ὑπερβαλλούσης χάριτος, ἐπειδή ἐπέβλεψεν εἰς τήν ταπείνωσιν αὐτῆς· «Ὅτι ἐπέβλεψεν ἐπί τήν ταπείνωσην τῆς δούλης αὐτοῦ» (Αὐτόθι 48). Ὦ! τοῦ θαύματος! ὅπου βάθος ταπεινώσεως ἄμετρον, ἐκεῖ ἀνάβασις ὑπερυψώσεως ἀνεξιχνίαστος· «ὅτι πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτόν ταπεινωθήσεται, ὁ δέ ταπεινῶν ἑαυτόν ὑψωθήσεται» (Αὐτόθι ιη’, 14).
Ἀλλά διά τί ἡ ταπείνωσις τόσον πολύ προτιμᾶται, διά τί αὐτή ἀναβιβάζει τόν ἄνθρωπον εἰς τά ὕψη τῆς θείας δόξης καί λαμπρότητος; Πρῶτον μέν, ἐπειδή ὁ Θεός εἶναι δίκαιος· αὐτός, πλάσας τόν ἄνθρωπον λογικόν, κατά δίκαιον λόγον θέλει ἵνα αὐτός μετέρχηται τό λογικόν αὐτοῦ χάρισμα εἰς διάκρισιν τῶν πραγμάτων καί νά μή πράττῃ τι οὔτε νά ὁμιλῇ ὡς ἄλογος καί ἀδιάκριτος· θέλει μέ ἕνα λόγον ἵνα πᾶς ἄνθρωπος ὑπάρχῃ φρόνιμος· διά τοῦτο καί παρήγγελλε τό «γίνεσθε οὗν φρόνιμοι ὡς οἱ ὄφεις» (Ματθ. ι’, 16). Ἐάν δέ περιερευνήσῃς τά πράγματα ὡς πρέπει, βλέπεις φανερά ὅτι ὁ μέν ὑπερήφανος εἶναι μωρός, ὁ δέ ταπεινός εἶναι φρόνιμος.
Πάντα τά ἀγαθά, δι’ ὅσα ὁ μέν ὑπερήφανος ὑψηλοφρονεῖ, ὁ δέ ταπεινός ταπεινοφρονεῖ, μερίζονται εἰς τέσσαρα εἴδη· εἰς ἀγαθά φυσικά, τά ὁποῖα εἶναι ἡ εὐφυΐα, ἡ ὡραιότης, ἡ ἀνδρεία καί τά ὅμοια· εἰς ἀγαθά κτητά, τά ὁποῖα εἶναι ἡ ἐπιστήμη, ἡ σοφία, ἡ τέχνη καί τά ὅμοια· εἰς ἀγαθά τυχηρά λεγόμενα, τά ὁποῖα εἶναι ὁ πλοῦτος, ἡ δόξα, τά ἀξιώματα καί τά ὅμοια· καί εἰς ἀγαθά προαιρετικά, τά ὁποῖα εἶναι ἡ ἀγάπη, ἡ ὑπομονή, ἡ ὑπακοή καί αἱ λοιπαί προαιρετικαί ἀρεταί. Διά τά ἀγαθά ταῦτα πᾶς ἄνθρωπος ἤ ὑπερηφανεύεται ἤ ταπεινοῦται. Βλέπε δέ πῶς ὁ μέν ὑπερηφανευόμενος εἶναι μωρός, ὁ δέ ταπεινούμενος εἶναι φρόνιμος.
Ἐάν τις πλούσιος καί ἔνδοξος ἄνθρωπος ἐνεχείριζεν εἰς ἄλλον τινά πρός καιρόν μέρος τῶν ὑπαρχόντων αὐτοῦ, ἐκεῖνος δέ, ὁ παραλαβών αὐτά, λησμονήσας παντελῶς ὅτι τά παραδοθέντα εἰς αὐτόν εἶναι ξένα πράγματα, ἐθεώρει αὐτά ἰδικά του καί περιερχόμενος ἔνθεν κἀκεῖθεν ἐκαυχᾶτο διά τά ξένα πράγματα, ὡσάν νά ἦσαν ἴδια αὐτοῦ κτήματα, πρός τούτοις δέ ἀντί τοῦ νά οἰκονομῇ αὐτά κατέφθειρε πρός μόνην ἰδίαν χρῆσιν, τότε τί ἐνόμιζες τόν τοιοῦτον ἄνθρωπον, φρόνιμον ἤ μωρόν; Ἀναμφίβολον εἶναι ὅτι ἐνόμιζες αὐτόν μωρότατον καί ἐγέλας διά τήν μωρίαν αὐτοῦ καί ἀφροσύνην.
Ἐάν δέ ὁ παραλαβών τά ξένα ἀγαθά ἐθεώρει αὐτά πάντοτε ξένα καί ὄχι ἰδικά του, ἐκήρυττε δέ πανταχοῦ ὅτι ὅσα ἀγαθά ἔχω δέν εἶναι ἰδικά μου ἀλλά ξένα, εἶναι τοῦ δεῖνος, ὅστις τά ἐνεπιστεύθη προσωρινῶς εἰς ἐμέ καί ᾠκονόμει δέ αὐτά κατά τήν παραγγελίαν τοῦ παραδώσαντος αὐτά εἰς τάς χεῖρας αὐτοῦ, τόν τοιοῦτον ἄνθρωπον φρόνιμον ἔλεγες ἤ μωρόν; Βέβαια ἐνόμιζες αὐτόν φρόνιμον καί ἐθαύμαζες αὐτόν διά τήν φρόνησιν καί τήν σύνεσιν αὐτοῦ. Ὁ πρῶτος λοιπόν τούτων τῶν δύο ἀνθρώπων εἶναι ὁ ὑπερήφανος, ὁ δέ δεύτερος εἶναι ὁ ταπεινός· διότι πάντα τά ἀγαθά καί τά φυσικά καί τά κτητά καί τά τυχηρά εἶναι τοῦ Θεοῦ καί ἐξ αὐτοῦ καί δι’ αὐτοῦ δίδονται εἰς τούς ἀνθρώπους· «ὅτι ἐξ αὐτοῦ καί δι’ αὐτοῦ καί εἰς αὐτόν τά πάντα» (Ρωμ. ια’, 36)· αὐτά εἶναι τά τάλαντα καί αὐτός διανέμει αὐτά κατά τήν ἑκάστου δύναμιν (Ματθ. κε’, 15), ἵνα, πρός καιρόν καλῶς αὐτά οἰκονομήσαντες, λάβωμεν τόν διά τήν καλήν οἰκονομίαν ἄφθαρτον στέφανον. Ἀλλά καί αὐτά τά ἀγαθά τῆς προαιρέσεως, δηλαδή τῆς ἀρετῆς τά κατορθώματα, τοῦ Θεοῦ εἶναι, ἐπειδή χωρίς αὐτοῦ δέν δυνάμεθα νά πράξωμεν οὐδέν (Ἰωάν. ιε’, 5), καί ἐπειδή «ὁ Θεός ἐστιν ὁ ἐνεργῶν ἐν ὑμῖν καί τό θέλειν καί τό ἐνεργεῖν» (Φιλίπ. β’, 13).
Ποῖον λοιπόν λέγεις φρόνιμον, τόν Ἰακώβ, ὅστις, ὅταν προσέφερε τά δῶρα πρός τόν ἀδελφόν αὐτοῦ Ἡσαῦ, ταπεινοφρόνως ὡμολόγησε τήν ἀλήθειαν, εἰπών ὅτι ὁ Θεός, ἐλεήσας αὐτόν, ἔδωκεν εἰς αὐτόν πάντα, ὅσα ἔχει, «λάβε τάς εὐλογίας μου», εἶπεν, «ἅς ἤνεγκά σοι· ὅτι ἠλέησέ με ὁ Θεός καί ἔστι μοι πάντα» (Γέν. λγ’, 12), ἤ τόν Ναβουχοδονόσορ, ὅστις μετά ὑπερμέτρου ὑπερηφανείας ὑπερυψῶν τήν ἐξουσίαν αὐτοῦ ἐφοβέριζε τούς ἁγίους τρεῖς παῖδας, λέγων· «Καί τίς ἐστιν ὁ Θεός, ὅς ἐξελεῖται ὑμᾶς ἐκ χειρός μου»; (Δαν. γ’, 15)· ποῖον λέγεις φρόνιμον, τόν Παῦλον, ὅστις ἐκήρυττεν ὅτι ὄχι αὐτός, ἀλλ’ ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ κατώρθωσε πάσας τάς ἀρετάς, όσας εἶχεν, «ούκ ἐγώ δέ, ἀλλ’ ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ ἡ σύν ἐμοί» (Α’ Κορινθ. ιε’, 10), ἤ τόν Φαρισαῖον, ὅστις ἐκόμπαζε, λέγων ὅτι αὐτός ἐτέλεσε τῆς ἀρετῆς αὐτοῦ τά ἔργα, «νηστεύω δίς τοῦ Σαββάτου, ἀποδεκατῶ πάντα ὅσα κτῶμαι»; (Λουκ. ιη’, 12).
Ὁ ὑπερήφανος λοιπόν, καταφρονῶν τῆς διακρίσεως τό χάρισμα, γίνεται μωρός, ὁ δέ ταπεινός, χρησιμοποιῶν τήν ὑπό τοῦ Θεοῦ δοθεῖσαν εἰς αὐτόν λογικήν δύναμιν, γίνεται φρόνιμος· διά τοῦτο, τήν μέν παράλογον μωρίαν τῶν ὑπερηφάνων ἀποστρεφόμενος ὁ Θεός ἀντιτάσσεται εἰς αὐτούς, τήν δέ εὔλογον φρόνησιν τῶν ταπεινῶν προσδεχόμενος δίδει εἰς αὐτούς χάριν.
Κατά δεύτερον λόγον προτιμᾶται ἡ ταπείνωσις, ἐπειδή ὁ Θεός εἶναι προνοητής. Ἡ ταπείνωσις διακρατεῖ καί συνέχει πάντα τά λογικά καί αὐτοπροαίρετα κτίσματα εἰς τήν ὑπακοήν τοῦ Θεοῦ· ὅταν δέ αὐτή λείψῃ, εὐθύς εἰσέρχεται ἀντ’ αὐτῆς ἡ ἀνυποταξία καί ἡ ἀπό τοῦ Θεοῦ ἀποστασία. Ἐνόσῳ ὁ Ἑωσφόρος ἦτο ταπεινός, ἔμενεν εἰς τήν ὑπακοήν καί τήν εὐλάβειαν τοῦ Θεοῦ· ὅταν δέ ἔφυγεν ἡ ταπείνωσις ἀπό τοῦ νοός αὐτοῦ, εὐθύς, ἀποστατήσας ἀπό τῆς ὑπακοῆς τοῦ Θεοῦ, ἐγένετο ἀντάρτης, εὐθύς εἶπεν εἰς τήν διάνοιαν αὐτοῦ· «Εἰς τόν οὐρανόν ἀναβήσομαι, ἐπάνω τῶν ἀστέρων τοῦ οὐρανοῦ θήσω τόν θρόνον μου, ἀναβήσομαι ἐπάνω τῶν νεφῶν, ἔσομαι ὅμοιος τῷ Ὑψίστῳ» (Ἡσ. ιδ’, 13 – 14).
Παρέσυρε δέ ὁ Ἑωσφόρος εἰς τήν ἀποστασίαν καί ἀνταρσίαν τό τρίτον μέρος τῶν ἀγγέλων, ὡς εἶδε καί περιέγραψε τοῦτο εἰς τήν Ἀποκάλυψιν ὁ ἐπιστήθιος Ἰωάννης. «Καί ἡ οὐρά αὐτοῦ», λέγει, «σύρει τό τρίτον τῶν ἀστέρων τοῦ οὐρανοῦ καί ἔβαλεν αὐτούς εἰς τήν γῆν» (Ἀποκ. ιβ’, 4). Ἐνόσῳ τά ταπεινά ἐφρόνουν οἱ πρωτόπλαστοι, ἔμενον εἰς τήν ὑπακοήν τοῦ Θεοῦ καί δέν ἐτόλμησαν νά παραβοῦν τήν ἐντολήν αὐτοῦ· ὅτε δέ ἀκούσαντες τό «ἔσεσθε ὡς θεοί» (Γεν. γ’, 5), ἐδίωξαν μέν ἀπό τῆς καρδίας αὐτῶν τήν ταπείνωσιν, ἐδέχθησαν δέ τῆς ὑπερηφανείας τούς λογισμούς, τότε εὐθύς ἔφυγεν ἡ ὑπακοή καί ἀντεισῆλθεν ἡ ἀνυποταξία, τότε ἥπλωσαν εὐθύς τάς χεῖρας αὐτῶν καί ἐγεύθησαν τοῦ ἀπηγορευμένου καρποῦ καταστήσαντες καί τούς ἑαυτούς των καί ὅλον τό ἐξ αὐτῶν ἀνθρώπινον γένος παναθλίους καί δυστυχεῖς.
Τρίτον δέ προτιμᾶται ἡ ταπείνωσις, ἐπειδή ὁ Θεός εἶναι φιλάνθρωπος. Ὁ Θεός, καθ’ ὑπερβολήν ἀγαπῶν τῶν ἀνθρώπων τό γένος, θέλει ἵνα πάντες οἱ ἄνθρωποι σωθῶσιν. Οὐδείς δέ δύναται νά σωθῇ χωρίς τῆς μετανοίας, ἐπειδή πάντες εἴμεθα ἁμαρτωλοί, καθότι ἔγκειται ἡ διάνοια ἡμῶν ἐπί τά πονηρά ἐκ νεότητος ἡμῶν (Γεν. η’, 21)· οὐδείς δύναται νά μετανοήσῃ χωρίς τῆς ταπεινώσεως. Ἐάν δέν γνωρίσωμεν τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν τό βάρος καί τῶν ἀνομιῶν ἡμῶν τήν αἰσχρότητα, δέν δυνάμεθα νά μετανοήσωμεν· ὅταν δέ ταῦτα γνωρίσωμεν ὡς πρέπει, τότε φεύγει εὐθύς ἡ δαιμονική ὑπερηφάνεια καί ἔρχεται ἡ ἁγία ταπείνωσις, ἥτις φέρει κατάνυξιν εἰς τήν καρδίαν, δάκρυα εἰς τούς ὀφθαλμούς, ἀπόφασιν διορθώσεως εἰς τήν ψυχήν, τό «ἐλέησόν με ὁ Θεός» εἰς τό στόμα. Ταῦτα δέ βλέπων ὁ πολυεύσπλαγχνος, συγχωρεῖ πάσας τάς ἁμαρτίας ἡμῶν· «θυσία τῷ Θεῷ, πνεῦμα συντετριμμένον, καρδίαν συντετριμμένην καί τεταπεινωμένην ὁ Θεός οὐκ ἐξουδενώσει» (Ψαλμ. ν’, 19).
Διά τοῦτο λοιπόν ἡ ταπείνωσις εἶναι τόσον ἀναγκαῖα, διά τοῦτο προτιμᾶται καί ἐξαίρεται ἐξ ὅλων τῶν ἄλλων ἀρετῶν, διά τοῦτο ὑπερυψοῖ τόν ἄνθρωπον εἰς τά ὕψη τῆς θείας δόξης καί μακαριότητος, διότι θέλει ἡμᾶς ὑπηκόους τῶν θείων αὐτοῦ προσταγμάτων καί ὄχι ἀποστάτας τῆς παντοδυνάμου αὐτοῦ ἐξουσίας, θέλει ἡμᾶς δεδικαιωμένους διά τῆς μετανοίας καί ὄχι κατακεκριμένους διά τάς ἁμαρτίας· ἡ δικαιοσύνη καί ἡ πρόνοια καί ἡ φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ χαρίζει τόσον πολλά καί μεγάλα προνόμια εἰς τῆς ταπεινοφροσύνης τήν ἀρετήν.
Ταπείνωσις λοιπόν, ἀρετή μεγάλη, ἀρετή δεδοξασμένη, ἀρετή σωτηριώδης· ταπείνωσις σύνδεσμος τῆς μεταξύ ἀλλήλων ἀγάπης, φωτισμός τοῦ νοός μου, ὁδηγία τῆς ψυχῆς μου, βάλσαμον τῶν ἁμαρτιῶν μου, ὁδός τῆς σωτηρίας μου, κλῖμαξ ἀναβιβάζουσά με εἰς τό ὕψος τῆς δόξης καί εἰς τά ἐπουράνια τοῦ Θεοῦ σκηνώματα· πῶς ἄρά γε δυνάμεθα ἡμεῖς νά γίνωμεν ἄξιον κατοικητήριόν σου;
Ὅταν οἱ μεταλλουργοί σκαλίζωσι μόνην τήν ἄνω ἐπιφάνειαν τῆς γῆς, τότε χῶμα εὑρίσκουν καί κονιορτόν· ὅταν δέ σκάπτοντες φθάσωσιν εἰς τῆς γῆς τό βάθος, τότε συναντῶσι τόν καθαρόν χρυσόν. Ἐνόσῳ ἡμεῖς βλέπομεν τήν ἔξω ἐπιφάνειαν τῶν πραγμάτων, ὕλην ὑπερηφανείας εὑρίσκομεν καί ἐπάρσεως· ὅταν δέ ἐμβάσωμεν τόν νοῦν ἡμῶν εἰς τό βάθος τῆς καταστάσεως αὐτῶν, τότε ἐξάγομεν τῆς ταπεινοφροσύνης τήν ἀρετήν, καθώς οἱ κολυμβηταί, οἱ καταβαίνοντες εἰς τό βάθος τῆς θαλάσσης, ἁλιεύουν τούς μαργαρίτας.
Ἄνθρωπε, τί σε φυσᾷ καί φουσκώνεις ἀπό ὑπερηφάνειαν; τά φυσικά σου ἀγαθά; δηλαδή ἡ εὐφυΐα τοῦ νοός σου; τό κάλλος τοῦ προσώπου σου; ἡ ἀνδρεία τοῦ σώματός σου; Μή βλέπῃς μόνον τά ἔξω, μή βλέπῃς μόνην τήν τούτων ἐπιφάνειαν· ἐάν ταῦτα μόνα βλέπῃς, ὑπερηφανεύεσαι· βλέπε τά ἔσω, προσήλωσον τόν νοῦν σου εἰς τό βάθος καί τήν ἐσωτερικήν τούτων κατάστασιν· τότε βλέπεις ὅτι αὐτά εἶναι φύσει μεταβλητά ἀπό μιᾶς ὥρας εἰς ἄλλην· τότε βλέπεις ὅτι αὔριον ἐξαφανίζει αὐτά ὁ θάνατος καί μεταβάλλει εἰς σκωλήκων βρῶμα καί δυσωδίαν· τότε δέ, γνωρίζων τό εἶναί σου καί τήν εὐτέλειάν σου, καταπιέζεις τήν ὑπερηφάνειάν σου διά τά ἀγαθά τῆς φύσεως καί ταπεινώνεις τήν καρδίαν σου.
Τί σε φυσᾷ; ἡ σοφία σου καί ἡ ἐπιστήμη σου; Μή βλέπῃς τά ἔξω, ἀλλά συλλογίσου τά ἔσω, ὄχι τήν ἐπιφάνειαν, ἀλλά τό βάθος. Ἐάν στοχασθῇς τά ἔσω καί τό βάθος, βλέπεις ἀμάθειαν καί ὄχι σοφίαν, σκότος καί ὄχι ἐπιστήμην· βλέπεις ὅτι ὅσα καί αὐτοί οἱ νομιζόμενοι σοφοί γνωρίζουν, συγκρινόμενα πρός ἐκεῖνα τά ὁποῖα δέν γνωρίζουν, εἶναι ἀνάλογα μέ ὅσα αἱ μυριάδες τῶν μυριάδων πρός τό ἕν, ὡσάν μία ρανίς ὕδατος πρός ὅλην τήν θάλασσαν· ὀλίγα εἶναι τά γνωστά καί τά περισσότερα τούτων στηριζόμενα ἐπί ὑποθέσεων, συστήματα ὑπό τινων οἰκοδομούμενα καί ὑπό πολλῶν καταργούμενα· βλέπεις ὅτι δέν δύνασαι νά ἐννοήσῃς οὔτε ἑνός μύρμηκος τήν φύσιν καί τά ἰδιώματα· ὅθεν ταπεινώνεις τήν ἔπαρσιν διά τά κτητά ἀγαθά σου καί συντρίβεις τοῦ νοός σου τήν ὑπερηφάνειαν.
Ἄνθρωπε, διά τί σηκώνεις τάς ὀφρῦς καί καυχᾶσαι ὅτι ὑπερέχεις τούς ἄλλους; διά τά ἀγαθά τά τυχηρά; διά τόν πλοῦτον σου; διά τά ἀξιώματά σου; διά τήν προστασίαν τῶν ἀρχόντων; Βλέπε βαθύτερα· αὔριον γυρίζει ὁ τροχός τοῦ κόσμου καί τόν πλοῦτον σου σκορπίζουν αἱ συμφοραί, τά δέ ἀξιώματά σου ἐξευτελίζει ὁ ἐξουσιαστής, οἱ δέ προστάται σου μεταβάλλουν γνώμην καί τύχην.
Αὔριον τέλος πάντων ἔρχεται ὁ θάνατος καί ἄλλοι μέν παραλαμβάνουν τόν πλοῦτον σου, ἴσως ἐκεῖνοι τούς ὁποίους μισεῖς καί ἀποστρέφεσαι, ὡς καπνός δέ ἐξουδενοῦνται τά ἀξιώματά σου, ἄπρακτοι δέ διαμένουν ὄχι μόνον οἱ προστάται καί φίλοι, ἀλλά καί αὐτοί οἱ συγγενεῖς σου· ἔρχεται ὁ θάνατος καί τότε κἄν ἔχῃς τοῦ Κροίσου τά τάλαντα, κἄν ἔχῃς βασιλικά ἀξιώματα, κἄν ἔχῃς πᾶσαν τήν δόξαν τοῦ κόσμου τούτου, ἕν μόνον σάβανον μένει εἰς σέ καί τρεῖς πήχεις γῆς διά τόν τάφον σου· «διότι πᾶσα σάρξ ὡς χόρτος, καί πᾶσα δόξα ἀνθρώπου ὡς ἄνθος χόρτου· ἐξηράνθη ὁ χόρτος καί τό ἄνθος αὐτοῦ ἐξέπεσε» (Α’ Πετρ. α’, 24). Ἐάν ταῦτα στοχάζησαι, καταβιβάζεις τούς ὀφθαλμούς σου κάτω εἰς τήν γῆν καί γεμίζεις τόν νοῦν σου ταπεινοφροσύνης.
Ἄνθρωπε, διά τί ὑπερηφανεύεσαι καί κατακρίνεις τούς ἄλλους ὡς ἁμαρτωλούς καί ἀπηλπισμένους; διά τά προαιρετικά σου ἀγαθά; διότι ἀπέχεις ἀπό τάς κτηνώδεις καί σαρκικάς ἁμαρτίας; διότι νηστεύεις καί προσεύχεσαι καί ἐλεεῖς τούς πτωχούς; Ἀλλά στρέψε τούς ὀφθαλμούς σου εἰς τόν ἐσωτερικόν ἄνθρωπον, ὅπου ἡ ἀρετή θεμελιοῦται· ἐάν ἐξετάσῃς τά βάθη τῆς συνειδήσεώς σου, τότε βλέπεις τάς ἀκαθαρσίας τοῦ νοός σου, τόν βόρβορον τῆς καρδίας σου καί τούς μολυσμούς τῆς ψυχῆς σου, τότε βλέπεις πόσα λείπουν εἰς ἀναπλήρωσιν τοῦ χριστιανικοῦ χρέους σου· τότε βλέπεις ὅτι πᾶσαν ὥραν καί πᾶσαν στιγμήν ἀναβαίνει διά τῶν θυρίδων σου (Ἱερεμ. θ’, 21), δηλαδή διά τῶν αἰσθήσεών σου, ὁ θάνατος εἰς τήν ψυχήν σου.
Ἐάν ἐρευνήσῃς ἀκριβῶς τάς προσβολάς τῆς ἁμαρτίας, τούς συνδυασμούς, τάς πάλας, τάς συγκαταθέσεις εἰς τήν ἀνομίαν καί τάς ἀκαθάρτους ἐπιθυμίας τῆς καρδίας σου, τότε βλέπεις τόν ἑαυτόν σου βεβυθισμένον εἰς τό πλῆθος τῶν ἀνομιῶν σου· ὅθεν ἀντί νά μεγαλορρημονῇς, ώς ὁ Φαρισαῖος, κτυπᾷς τό στῆθος, ὡς ὁ Τελώνης, καί ἐν ταπεινοφροσύνῃ καί μετανοίᾳ κραυγάζεις· «Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ» (Λουκ. ιη’, 13).
Τότε λοιπόν γινόμεθα ταπεινόφρονες, ὅταν στοχαζώμεθα συχνῶς τήν ὥραν τοῦ θανάτου καί εἰς τί καταντῶμεν μετά θάνατον, ὅταν διακρίνωμεν ὅτι, ὅ,τι καί ἄν ἔχωμεν, δέν εἶναι ἰδικόν μας, ἀλλά τοῦ Θεοῦ, ὅταν ἐνθυμούμεθα ὅτι χωρίς τῆς ταπεινοφροσύνης οὐδείς δύναται νά σωθῇ, ὅταν τέλος πάντων ἔχωμεν ἔμπροσθεν μέν τῶν ὀφθαλμῶν ἡμῶν τοῦ Τελώνου καί τοῦ Φαρισαίου τό παράδειγμα, ἐσωτερικῶς δέ εἰς αὐτό τό κέντρον τῆς καρδίας ἡμῶν ταῦτα τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν τά θεῖα λόγια· «πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτόν ταπεινωθήσεται, ὁ δέ ταπεινῶν ἑαυτόν ὑψωθήσεται» (Αὐτόθι 14).
Ἀρχιεπίσκοπος Ἀστραχανίου καί Σταυρουπόλεως
1736 – 1800
(¹) Λουκᾶ ΙΗ’, 10 – 14 (Τελώνου καί Φαρισαίου).
Πηγή: «ΚΥΡΙΑΚΟΔΡΟΜΙΟΝ». Ἑρμηνεῖαι καί ἠθικαί ὁμιλίαι εἰς τάς κατά Κυριακήν ἀναγινωσκόμενας ἐν τῇ Θεῖα Λειτουργία περικοπάς τῶν Εὐαγγελίων καί τῶν Ἀποστόλων. Διασκευασμένη ὑπό Βίκτωρος Ματθαίου Καθηγουμένου τῆς ἐν Κρονίζῃ, Κουβαρά Ἀττικῆς Ἱεράς καί σεβασμίας Δεσποτικῆς Μονῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος. Ἀθῆναι 1972 (Τόμος Α’, σελ. 321).
Οἱ εἰκόνες τοῦ κειμένου, ἔχουν τεθεῖ ἀπό τόν συντάκτη τῆς ἀνάρτησης.
