Τόν Σταυρόν γῆ σύμπασα προσκυνησάτω,
Δι’ οὗ περ ἔγνωκέ Σέ προσκυνεῖν, Λόγε.
Κατά τήν παροῦσαν τρίτην Κυριακήν τῶν Νηστειῶν ἑορτάζομεν τήν προσκύνησιν τοῦ Τιμίου καί Ζωοποιοῦ Σταυροῦ, διά τάς ἀκολούθους αἰτίας.
Πρῶτον ἐπειδή διά τῆς τεσσαρακονθημέρου νηστείας τρόπον τινά σταυρούμεθα καί νεκρούμεθα καί ἡμεῖς ἀπό τά πάθη καί λαμβάνομεν αἴσθησιν πικρίας μέ τό νά ἀκηδιῶμεν καί νά καταπίπτωμεν. Διά τοῦτο προτίθεται ὁ Τίμιος καί Ζωοποιός Σταυρός πρός ὑποστηριγμόν ἡμῶν καί ἀνάμνησιν τοῦ Πάθους τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τρόπον τινά παραμυθούμενος ἡμᾶς καί λέγων· «Ἐάν ὁ Χριστός, Θεός ὤν ἀληθινός καί σάρκα λαβών ἐσταυρώθη διά σᾶς, πόσον πρέπει σεῖς δι’ Αὐτόν νά πάσχετε;» Οὕτω δέ μέ τήν σύγκρισιν τῶν Δεσποτικῶν θλίψεων καί ὑπόμνησιν τῶν Ἐκείνου παθημάτων καί τήν ἐλπίδα τῆς δόξης, τῆς διά τοῦ Σταυροῦ, λαμβάνομεν ἀναψυχήν καί ἐλαφρύνονται οἱ ἀπό τήν νηστείαν κόποι μας. Διότι καθώς ὁ Σωτήρ ἡμῶν εἰς τόν Σταυρόν ἀναβάς, ἐδοξάσθη διά τόν ἐξευτελισμόν, τόν ὁποῖον ὑπέστη καί διά τάς πικρίας τάς ὁποίας ἐδοκίμασεν, οὕτω καί ἡμεῖς πρέπει νά πράττωμεν, διά νά συνδοξασθῶμεν μέ αὐτόν, ἀνίσως καί ἡμεῖς κατά τό παρόν ὀλίγον τι πάσχωμεν.
Δευτέρα αἰτία διά τήν ὁποίαν κάμνομεν σήμερον τήν προσκύνησιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ εἶναι ἡ ἑξῆς. Ἐπειδή καθώς οἱ πορευόμενοι ταχέως εἰς ὁδόν τινα μακρυνήν ἀποκάμνουσιν ἀπό τόν κόπον, ἐάν δέ τυχόν εὕρωσιν ἔμπροσθέν των δένδρον τι καλόν, ἔχον σκιάν καλήν, κάθηνται κάτωθεν αὐτοῦ ἐπί πολύ καί ἀναπαύονται, οὕτω δέ λαμβάνοντες ἀναψυχήν ἐγείρονται μέ νέας δυνάμεις καί συνεχίζουν καί τελειώνουν καί τήν ὑπόλοιπον ὁδόν των· οὕτω καί ἐδῶ κατά τόν καιρόν τῆς νηστείας καί εἰς τό μέσον τῆς κοπιαστικῆς αὐτῆς ὁδοῦ τρόπον τινά ἐφυτεύθη παρά τῶν θείων Πατέρων ὁ Ζωηφόρος Σταυρός, ἵνα διά μέν τούς προλαβόντας κόπους φέρῃ εἰς ἡμᾶς ἄνεσιν καί ἀναψυχήν, ἐνισχύσῃ δέ ἡμᾶς διά τήν ἐπιτέλεσιν καί τῶν ὑπολοίπων καθιστῶν αὐτούς ἐλαφρούς καί εὐκολονικήτους.
Τρίτη δέ αἰτία, διά τήν ὁποίαν προβάλλεται σήμερον ἡ προσκύνησις τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, εἶναι ἡ ἑξῆς: Ἐπειδή καθώς ὅταν βασιλεύς τις μέλλῃ νά ὑπάγῃ εἰς πόλιν ἤ τόπον τινά προπορεύονται αἱ σημαῖαι καί τά σκῆπτρα, μετά δέ ταῦτα ἔρχεται καί ὁ βασιλεύς νικητής καί θριαμβευτής, οὕτω καί ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, ἐπειδή μέλλει ὕστερον ἀπό ὀλίγον νά δείξῃ εἰς ἡμᾶς τήν κατά τοῦ θανάτου νίκην καί νά παρρησιασθῇ δεδοξασμένος εἰς τήν ἡμέραν τῆς Ἀναστάσεως, διά τοῦτο ἔστειλε πρότερον τό σκῆπτρον αὐτοῦ, τήν βασιλικήν σημαίαν, τόν ζωοποιόν, λέγω, Σταυρόν, ὅστις γεμίζει τάς καρδίας ἡμῶν ἀπό χαράν καί ἀναψυχήν καί μᾶς προετοιμάζει διά νά ὑποδεχθῶμεν μετ’ ὀλίγον καί αὐτόν τόν Βασιλέα καί νά τόν ἀνευφημήσωμεν ὡς λαμπρόν θριαμβευτήν. Ἐν τῷ μέσῳ δέ τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς παρρησιάζεται τό Τίμιον Ξύλον, ἐπειδή ἡ ἁγία Τεσσαρακοστή ὁμοιάζει μέ τήν πικράν πηγήν τῆς Μερᾶς, διά τήν συντριβήν τοῦ σώματος καί διά τήν πικρίαν καί ἀκηδίαν, ἥτις προέρχεται ἀπό τήν νηστείαν. Καθώς λοιπόν μέσα εἰς ἐκείνην ὁ Προφήτης Μωϋσῆς ἔβαλε τό ξύλον, τό ὁποῖον τοῦ ἔδειξεν ὁ Θεός καί τήν ἐγλύκανε, οὕτω καί ὁ Θεός, ὅστις διεπέρασεν ἡμᾶς ἀπό τήν νοητήν Ἐρυθράν καί τόν νοητόν Φαραώ μέ τό ζωοποιόν ξύλον τοῦ Τιμίου καί Ζωοποιοῦ Σταυροῦ, γλυκαίνει τήν ἀπό τῆς νηστείας πικρίαν καί παραμυθεῖται ἡμᾶς, τρόπον τινά, ὡς εἰς τήν ἔρημον εὑρισκομένους ἕως νά μᾶς φέρῃ εἰς τήν νοητήν Ἱερουσαλήμ μέ τό μέσον τῆς ἁγίας του Ἀναστάσεως.
Δυνάμεθα ὅμως καί διά τετάρτην αἰτίαν νά νοήσωμεν τήν ὑπόθεσιν· ἤτοι, ἐπειδή ὁ Τίμιος Σταυρός ξύλον ζωῆς λέγεται καί εἶναι, ἐκεῖνο δέ τό γραφικόν ξύλον εἰς τό μέσον τοῦ Παραδείσου τῆς Ἐδέμ ἦτο πεφυτευμένον, ἁρμοδίως καί οἱ θειότατοι Πατέρες τό Τίμιον Ξύλον τοῦ Σταυροῦ, τό κατά ἀλήθειαν ξύλον ζωῆς, εἰς τό μέσον τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς κατεφύτευσαν ἀφ’ ἑνός μέν τήν λαιμαργίαν τοῦ Ἀδάμ ἐνθυμίζοντες, ἀφ’ ἑτέρου δέ καί τήν λύτρωσιν ἐκείνου, διά τοῦ παρόντος Ξύλου δεικνύοντες. Ἐπειδή τό Ξύλον τοῦτο τρώγοντες, οὐχί μόνον δέν ἀποθνήσκομεν, ἀλλά ζωοποιούμεθα.
Τή δυνάμει τοῦ Σταυροῦ σου, Χριστέ ὁ Θεός, διαφύλαξον καί ἡμᾶς ἀπό τούς πειρασμούς τοῦ ἐχθροῦ, καί ἀξίωσον ἡμᾶς τά θεῖα σου Πάθη νά ἑορτάσωμεν, καί τήν ζωηφόρον Σου Ἀνάστασιν νά προσκυνήσωμεν, ἀφ’ οὗ διαπεράσωμεν καλῶς καί θεοφιλῶς τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς τό στάδιον καί ἐλέησον ἡμᾶς, ὡς ἀγαθός καί φιλάνθρωπος.
(¹) Ὡς ἐν τῷ παρατιθεμένῳ ἐν συνεχείᾳ Συναξαρίῳ τῆς σημερινῆς ἁγίας ἑορτῆς ἀναγράφεται, ἡ Ἁγία Μήτηρ ἡμῶν Ἐκκλησία προβάλλει σήμερον πρός προσκύνησιν τό θεῖον ἀκαταμάχητον ὅπλον αὐτῆς, τόν Τίμιον καί Ζωοποιόν Σταυρόν τοῦ Κυρίου, ἐφ’ οὗ τό τίμιον καί πανακήρατον Αἷμα Αὐτοῦ ἐξέχεε χάριν τῆς ἡμῶν σωτηρίας, ἵνα ἐκ τῆς θέας καί προσκυνήσεως αὐτοῦ λάβωμεν παρηγορίαν καί ἀντλήσωμεν νέας δυνάμεις πρός συνέχισιν τοῦ ἐπιπόνου ἀγῶνος τῆς τεσσαρακονθημέρου νηστείας, ἥν ἀφ’ ἑνός μέν χάριν ψυχικῆς ἀνατάσεως καί ἀπονεκρώσεως τῶν παθῶν ἐπιτελοῦμεν, ἀφ’ ἑτέρου δέ ἵνα ἄξιοι καί τῆς τῶν Ἁγίων Παθῶν καί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου εὑρεθῶμεν. Καί ταῦτα μέν, ὡς εἴρηται, ἀναγράφονται λεπτομερῶς ἐν τῷ Συναξαρίῳ, ἐκτιθεμένων ἐν αὐτῷ καί ὅλων τῶν ἄλλων λόγων, δι’ οὓς αὕτη ἐπιτελεῖται, σημειοῦμεν δέ ἐνταῦθα ὅτι ἡ κατά τήν σήμερον προβολή πρός προσκύνησιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ὅπως καί ἡ τέλεσις τῆς μνήμης τοῦ Ὁσίου Πατρός ἡμῶν Ἰωάννου τῆς Κλίμακος κατά τήν Δ’ Κυριακήν τῶν Νηστειῶν καί τῆς Ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας κατά τήν Ε’ Κυριακήν εἶναι συνήθεια ἀρχαιοτάτη, ὡς δύναται νά συμπεράνῃ τις ἐκ τοῦ γεγονότος, ὅτι καί ὁ θεῖος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἔχει λόγον εἰς αὐτήν. Ἡ συνήθεια αὕτη ἐγενικεύθη ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἀπό τοῦ Ἡ’ αἰῶνος καί ἐντεῦθεν ληφθεῖσα ἐκ τοῦ τυπικοῦ τῆς περιωνύμου Μονῆς τοῦ Στουδίου. Ἀφορμήν τοῦ κατά τήν σήμερον ἑορτασμοῦ παρέσχε τό γεγονός τῆς κατά τήν ς’ (6ην) Μαρτίου ἐπιτελουμένης μνήμης τῆς Εὑρέσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ἥτις λόγῳ τοῦ ὅτι συμπίπτει πάντοτε ἐν Τεσσαρακοστῇ καί ἐν ἡμέραις καθ’ ἅς ἀπαγορεύεται ἡ τέλεσις πλήρους Λειτουργίας (κανών νβ’ τῆς ἐν Τρούλλῳ καί μθ’ Λαοδικείας), παρέρχεται σχεδόν ἀπαρατήρητος. Τούτου ἕνεκα ἐν συνδυασμῷ καί τῶν ἀνωτέρω ἀναφερομένων λόγων προσδιωρίσθη λίαν προσφυῶς ὑπό τῶν Στουδιτῶν Πατέρων ἡ κατά τήν σήμερον προβολή καί προσκύνησις τοῦ Τιμίου Σταυροῦ.
Εἰς τόν Τίμιον Σταυρόν λόγους καί ἐγκώμια συνέθεσαν πολλοί ἐκ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μεστούς πάθους καί πλούτου νοημάτων. Μεταξύ τούτων φέρονται λόγοι ἐπ’ ὀνόματι τῶν ἑξῆς ἱερῶν συγγραφέων: Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου (λόγοι δέκα τέσσαρες), Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου (λόγοι τρεῖς), Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, Γρηγορίου Νύσσης, Σωφρονίου Ἱεροσολύμων (λόγοι δύο), Ἀλεξάνδρου Μοναχοῦ (λόγοι δύο), Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Ἀνδρέου Κρήτης (λόγοι δύο), Γερμανοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (λόγοι τρεῖς), Παντολέοντος Πρεσβυτέρου, Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, Νικήτα τοῦ Παφλαγόνος, Ἰωάννου τοῦ Ξιφιλίνου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Θεοφάνους τοῦ Κεραμέως (λόγοι τέσσαρες), Μακαρίου τοῦ Χρυσοκεφάλου, Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως, Γρηγορίου Β’ Κωνσταντινουπόλεως, Δαμασκηνοῦ τοῦ Στουδίτου καί ἄλλων (βλέπε καί ἐν τόμω Θ’ εἰς τήν ιδ’ Σεπτεμβρίου).
Ἐκ τῶν ἀνωτέρω λόγων εἰδικῶς εἰς τήν σημερινήν ἁγίαν ἑορτήν εἶναι ἀφιερωμένοι οἱ ἑξῆς: Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου «Εἰς τήν προσκύνησιν τοῦ Τιμίου καί Ζωοποιοῦ Σταυροῦ, τῇ μέσῃ ἑβδομάδι τῶν Νηστειῶν» (Ἑλληνική Πατρολογία Ἀββᾶ Migne τόμ. 52ος, σελ. 835 – 840)· τοῦ αὐτοῦ «Εἰς τήν προσκύνησιν τοῦ Τιμίου Ξύλου» (Ἑλλ. Πατρ. Migne τόμ. 62ος, σελ. 747 – 754), ………
Ὁ Τίμιος Σταυρός τυγχάνει καί ἐκ τῶν προσφιλεστέρων θεμάτων τῆς ὑμνογραφίας διό καί πλῆθος ἱερῶν ὕμνων ὑπερόχου παθητικῆς ποιήσεως εἶναι ἀφιερωμένοι εἰς αὐτόν. Ἐπίσης καί εἰς τήν εἰκονογραφίαν ὁ Τίμιος Σταυρός καί ἐν γένει ἡ Σταύρωσις τοῦ Κυρίου ἀποτελεῖ τήν ἐμφαντικωτέραν ἀπόδοσιν διά χρωμάτων τοῦ ὑπερφιοῦς μυστηρίου τῆς θυσίας τοῦ Θεανθρώπου ὑπέρ τῆς τοῦ ἀνθρωπίνου γένους σωτηρίας. Εἰς τήν δεξιόθεν τῆς παρούσης σελίδα (339) παραθέτομεν ἀντίγραφον θαυμασίας φορητῆς Εἰκόνος βυζαντινῆς τέχνης τῆς Σταυρώσεως τοῦ Κυρίου ἀποκειμένης ἐν τῷ Βυζαντινῷ Μουσείῳ Ἀθηνῶν. Πρόκειται περί ἔργου ἀνωνύμου ἁγιογράφου τοῦ ΙΕ’ αἰῶνος. Θέμα ταύτης εἶναι τό εὐαγγελικόν· «Εἰστήκεισαν δέ παρά τῷ Σταυρῷ τοῦ Ἰησοῦ ἡ Μήτηρ αὐτοῦ, καί ἡ ἀδελφή τῆς Μητρός αὐτοῦ Μαρία ἡ τοῦ Κλωπᾶ, καί Μαρία ἡ Μαγδαληνή. Ἰησοῦς οὖν ἰδών τήν Μητέρα, καί τόν μαθητήν παρεστῶτα, ὅν ἠγάπα, λέγει τῇ Μητρί αὐτοῦ· Γύναι, ἴδε ὁ υἱός σου. Εἶτα λέγει τῷ Μαθητῇ· Ἰδού ἡ Μήτηρ σου» (Ἰωάν. ιθ’ 25 – 27).
Πηγή: Ὁ Μέγας συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τόμος ΙΓ’ Τριώδιον (σελ. 335). Ἐκδίδεται ἀναλώμασι καί ἐπιμελείᾳ, τοῦ ἐν Μοναχοῖς ἐλαχίστου Βίκτωρος Ματθαίου Καθηγουμένου τῆς ἐν Κρονίζῃ, Κουβαρᾶ Ἀττικῆς Ἱερᾶς καί σεβασμίας Δεσποτικῆς Μονῆς Μεταμορφώσεως του Σωτῆρος. Ἔκδοσις Β’ 1969.
Οἱ Εἰκόνες καί οἱ φωτογραφίες τοῦ κειμένου, (ἐκτός τῆς Σταυρώσεως τοῦ Βυζαντινοῦ Μουσείου) ἔχουν προστεθεῖ ἀπό τόν συντάκτη τῆς ἀνάρτησης.
